ایرانی یا خارجی؛ مسأله این است!

روز گذشته رسانه‌ها خبر از رونمایی فیلم جدید اصغر فرهادی در فستیوال کن دادند اما آیا این فیلم به‌ عنوان یک فیلم ایرانی به کن خواهد رفت یا یک فیلم اسپانیایی؟!

روز گذشته نشریه سینمایی معتبر اسکرین‌دیلی خبری منتشر کرد که شاید بیش از کشور محل انتشار نشریه، این خبر در ایران سر و صدا کند. خبری که حکایت از این داشت که به احتمال فراوان فیلم تازه اصغر فرهادی به‌ عنوان یکی از گزینه‌های اصلی حضور در جشنواره فیلم کن در این فستیوال معتبر و معظم جهانی رونمایی خواهد شد.

خبر در رسانه‌های ایران به‌ویژه رسانه‌های دنیای مجازی بسیار سر و صدا کرد، طبیعی هم هست؛ بالاخره کارگردان فیلم اصغر فرهادی است که در پنج‌ سال اخیر دو بار اسکار برده و این مجسمه‌های طلایی باعث شده‌اند حجم وسیعی از مطالب در قالب ستایش‌نامه یا البته فحش‌نامه به سویش روانه شود. به همین دلیل هم است که انتشار خبر احتمالی حضور فیلم جدید این کارگردان می‌تواند ادامه‌دهنده آن روند ناسالمی باشد که یک سویش ستایش بی‌قید و شرط از هر آنچه است که فرهادی ساخته؛ و روی دیگر سکه هم توهین‌ها و مفتخرکردن کارگردان افتخارآفرین این مرز و بوم به القابی چون وطن‌فروش و سفارش‌بگیر و... است که با هیچ سریشمی به یک هنرمند فیلمساز غیروابسته به قدرت نمی‌چسبد.

بازی بزرگان

اسکرین‌دیلی نوشته بود: تقریبا یک ماه دیگر فهرست فیلم‌های حاضر در جشنواره کن اعلام خواهد شد و تا آن زمان بازار گمانه‌زنی درباره فیلم‌های حاضر در معتبرترین جشنواره سینمایی جهان داغ است. از شانس‌های اصلی حضور در این رقابت همه می‌دانند اصغر فرهادی است که می‌توان آن را از گزینه‌های اصلی جشنواره فیلم کن نامید. اصغر فرهادی سابقه روشنی در کن دارد و پیش از این با فیلم فروشنده جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره کن را دریافت کرد. بازيگر این فیلم، شهاب حسینی، در آن‌ سال جایزه بهترین بازیگر مرد جشنواره را نیز از آن خود کرد.

کمپانی ممنتو فیلم تهیه‌کننده فیلم تازه اصغر فرهادی تاریخ اکران فیلم جدید فرهادی در فرانسه را ۹ می ‌اعلام کرده است که با زمان برگزاری جشنواره کن همخوانی دارد و علاوه بر آن گزینه اصلی برای نخستین اکران آن نیز کاخ جشنواره فیلم کن است. به این ترتیب علاقه‌مندان سینمای فرهادی باید برای تماشای فیلم او تا جشنواره فیلم کن صبر کنند. اطلاعاتی که اسکرین‌دیلی در خبر کوتاهش اعلام کرده؛

قابل تأمل است. پیش از این فیلم‌های زیادی تاریخ اکران خود را در اروپا طوری میزان کرده بودند که با فستیوال‌های بزرگ این قاره تطابق داشته باشد و نمایش جشنواره‌ای فیلم در حکم رونمایی رسمی و افتتاحیه اکران فیلم قلمداد شود. حالا به نظر می‌رسد اصغر فرهادی نیز در این زمینه راه بزرگان را رفته است.

همه می‌دانند

«همه می‌دانند» نام جدیدترین فیلم اصغر فرهادی است. هشتمین فیلم بلند فرهادی به زبان اسپانیایی با بازی خاویر باردم، پنه‌لوپه کروز و ریکاردو دارین که هر سه از بزرگترین و شناخته‌شده‌ترین بازیگران اسپانیایی‌زبان هستند که این آخری را ما ایرانی‌ها بیشتر با فیلم آرژانتینی راز در چشمانش می‌شناسیم که چند‌ سال پیش بهترین فیلم خارجی اسکار شد. فرهادی در مورد خاویر باردم هنرپیشه اسپانیایی این فیلم گفته که وی متعلق به نژاد بازیگرانی است که فاصله با شخصیت را کاملا حذف می‌کند و هر ثانیه باید به آنچه که اجرا می‌کند، معتقد باشد:

باردم بازیگری است که مجبور شدم با او بیشترین صحبت را حتی تا آخرین پلان فیلم داشته باشم. خاویر باردم اسپانیایی که همراه همسرش پنه لوپه کروز در این فیلم همکار شده‌ است، درباره تجربه بازیگری جلوی دوربین فرهادی گفته: همکاری من و فرهادی از آن چیزهایی است که اگر پیش نمی‌آمد، شاید اصلا به فکر کسی هم خطور نمی‌کرد. به چنین ماجرایی فکر هم نکرده بودم؛ چون به نظرم اتفاقی شدنی نبود

من جدایی و فروشنده را دیدم و از نگاه فیلم‌های فرهادی خوشم آمد. وقتی سناریوی «همه می‌دانند» به دستم رسید، ناگهان دیدم این فیلمنامه و اصلا کل این پروژه دیوانه‌ام کرده است! پیشنهاد بازی در فیلم فرهادی اول به پنه‌لوپه رسید و تازه دو هفته بعد از پنه‌لوپه بود که فرهادی به من پیشنهاد داد.

زمانی که اصغر فرهادی برای «همه می‌دانند» با من تماس گرفت، نخستین چیزی که به ذهنم رسید، همکاری با همسرم در این فیلم بود و به او گفتم: بگذارید کمی استراحت کنیم، چون قرار است من و پنه‌لوپه در فیلم اسکوبار نیز همبازی باشیم. بگذارید درباره سناریو فرهادی این‌گونه بگویم که هر دوی ما، هم من و هم پنه‌لوپه گرفتار اوهام و خیالاتی شده بودیم. اصغر فرهادی کارگردان عجیبی است. او در طول مدت زمان کار عناصر گوناگونی را با یکدیگر ترکیب می‌کند. این را در جنبه‌های مختلفی می‌توانم بگویم؛ مثلا در مورد شکل‌گیری نهایی فیلمنامه کار او شگفت‌انگیز است.

«همه می‌دانند» داستان کارولینا را روایت می‌کند که برای دیدار با خانواده‌اش از آرژانتین به زادگاهش اسپانیا بازمی‌گردد. در این سفر که پیش‌بینی می‌شد به تجدید دیدار از اعضای خانواده خلاصه شود، رویدادهای غیرمنتظره‌ای به وقوع می‌پیوندد که بر روند زندگی کارولینا تأثیر می‌گذارد. فرهادی درباره همه می‌دانند گفته: منشأ ساخت این فیلم به سفری برمی‌گردد که ۱۲‌سال پیش به جنوب اسپانیا داشتم و هنگامی بود که خیابان‌ها پر از تصاویر یک دختربچه گمشده بود که او را به گروگان گرفته بودند.

یک فیلم مهم

«همه می‌دانند» با هر متر و معیاری جزو مهمترین فیلم‌های ‌سال ٢٠١٨ است. همین چند روز پیش بود که نشریه ورایتی فهرستی از مهمترین فیلم‌های سینمای جهان را در ‌سال ۲۰۱۸ منتشر کرد که در آن «همه می‌دانند» اصغر فرهادی در کنار فیلم‌هایی چون جزیره سگ‌هاج ساخته وس اندرسون، مردی که دُن کیشوت را کشت از تری گیلیام، بازیکن شماره یک آماده ساخته استیون اسپیلبرگ، گنجشک قرمز از دارن آرنوفسکی،‌ روما به کارگردانی آلفونسو کواران، سایه به کارگردانی ژانگ ییمو، برادران سیسترز ساخته ژاک اودیار،‌ غروب از لازلو نمس، پنجره از استیو

مک‌کوئین، چروکی در زمان از آوا دو ورنای، کلنزمن سیاه به کارگردانی اسپایک لی، نابودی به کارگردانی الکس گارلند، راپسودی بوهمیان ساخته باریان سینگر، پسر خذف‌شده از جول ادگارتن، سوختن به کارگردانی لی چانگ دونگ از کره جنوبی، اولین مرد جدیدترین ساخته دیمین شزل پس از فیلم موفق لالالند، ‌هالوین به کارگردانی مشترک جوزف گوردن گرین و لوکا گوادانینو و زندگی بالا ساخته کلر دنیس به‌عنوان مهمترین فیلم‌های ‌سال میلادی جاری قرار گرفته بود.

یک چهره جهانی

اصغر فرهادی با موفقیت‌هایی که به دست آورده، یکی از سرشناس‌ترین فیلمسازان دنیا در این سال‌ها به شمار می‌رود. مریل استریپ درباره او گفته که «فرهادی با ساختن فیلم دلپذیر «جدایی» کاری کرد که هیأت‌های دیپلمات و اخبار روزنامه‌ها از آن عاجزند. او گذاشت تا ما خود را در آینه زندگی دیگران ببینیم و مخمصه‌های یکدیگر را درک کنیم؛ مخمصه انسانیت مشترک‌مان را. این کنش، کنشی سیاستمدارانه است».

رابرت دنیرو نیز گفته: اصغر فرهادی درباره الی را با داستانی مسحورکننده ساخته که موجب شده ‌است تا درباره الی مرزهای جهانی را فرو بریزد و درک ما از دنیای مشترک‌مان را تعمیق ببخشد. جیک جیلنهال نیز فرهادی را یکی از اثرگذارترین کارگردان‌های دو دهه اخیر می‌داند. او در این زمینه با پنه‌لوپه کروز هم‌عقیده است: اصغر فرهادی درحال حاضر یکی از بهترین کارگردان‌هایی است که دنیا دارد.

ایرانی یا خارجی؟

اما آیا اهمیت فیلم جدید اصغر فرهادی سودی به سینمای ایران هم خواهد رساند؟ به عبارت بهتر، آیا «همه می‌دانند» در مجامع و فستیوال‌ها فیلمی ایرانی محسوب خواهد شد یا اسپانیایی و به‌طور کلی غیر ایرانی؟

چند ماه پیش همزمان با معرفی فیلم ایرانی به اسکار، در مطلبی درباره قوانین اسکار فیلم خارجی نوشتم: انتخاب فیلم‌ها برای اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان قوانین و قواعد مخصوصی دارد که زبان فقط یکی از اینهاست؛

به‌عنوان مثال فیلمی چون نامه‌های ایوو جیما که کلینت ایستوود آن را به زبان ژاپنی ساخته، با وجود نامزدی در بخش فیلم‌های زبان خارجی گلدن گلوب، در اسکار نتوانست در این بخش رقابت کند. دیگر این‌که اگر عناصر اصلی و خلاق فیلم متعلق به کشور معرف فیلم به آکادمی نباشند یا کنترل خلاقانه و هنری فیلم متعلق به جایی غیر از کشور معرفی‌کننده باشد، فیلم مجوز حضور در رقابت را به دست نمی‌آورد. در ‌سال ٢٠٠٧ فیلم هوس، احتیاط به نمایندگی از تایوان به آکادمی معرفی شده بود،

اما تایوانی محسوب نشد. در‌ سال ١٩٩٢ نیز فیلم اروگوئه‌ای «جایی در دنیا» این اتفاق را تجربه کرد، چون آکادمی به این نتیجه رسید که کنترل هنری و خلاقانه فیلم متعلق به اروگوئه نبوده است.  البته وقتی در ‌سال ٢٠٠٤ فیلم ایتالیایی خصوصی به این بهانه که به زبان عربی و عبری ساخته شده از رقابت کنار گذاشته شد، آکادمی تصمیم گرفت در این قانون تجدید نظری اساسی صورت دهد. سود این تغییر قانون به کشوری چون کانادا رسید که با فیلم آب که به زبان هندی ساخته شده بود، موفق به کسب یک نامزدی اسکار شد.

با تمام این اوصاف «همه می‌دانند» با این‌که برای شرکت در بخش خارجی‌زبان اسکار مشکلی ندارد، اما این‌که به‌عنوان نماینده ایران می‌تواند معرفی شود یا اسپانیا، حکایتی دیگر است. این مشکل را فرهادی در فیلم فروشنده نیز داشت که در آن زمان چون شخصیت اصلی فیلم ایرانی بود، فیلم با این ملیت به فستیوال‌ها رفت، اما در این یکی این یک عامل نیز نیست و «همه می‌دانند» جز خود اصغر فرهادی نه عوامل اصلی‌اش ایرانی هستند، نه زبان فیلم فارسی است و نه این‌که درباره داستان و معضل و مشکلی درباره ایران است. از همین رو است که خیلی‌ها این فیلم را ایرانی نمی‌دانند؛ با این‌که در صورت موفقیت فیلم به‌هرحال افتخارش به ایران و ایرانی نیز خواهد رسید.

امین فرج‌پور