واکاوی مشکلات صنعت خودرو از جمله بی‌کیفیت یا گران بودن محصولات همواره به این نکته ختم می‌شود که بهره‌وری در صنعت خودروی ایران پایین است. غول‌های خودروسازی ایران نیز طی سه دهه گذشته خود را با مسئله اشتغالزا بودن صنعت خودرو روئین تن کرده‌اند، ولی مسئله‌ای که هیچ کس با قطعیت نتوانسته آن را اثبات کند اشتغالزا بودن این حوزه است و اگر میان خودروسازان و صنعت خودرو تفاوت قائل شویم خواهیم دید بخش مونتاژ صنعت خودرو (خودروسازان) در ایران به سختی اشتغالزا بوده است و در آینده یا باید از زیر لوای اشتغالزا بودن در بیاید یا عطای رقابت در بازار را به لقایش ببخشد. خودروهای ایرانی به دلیل بهره‌وری پایین صنعت خودروسازی ایران در تولید، قیمت بالایی دارند. کارشناسان صنعت خودرو همواره بیان کرده‌اند به‌دلیل قدیمی بودن خطوط تولید در قطعه‌سازی و خودروسازی بهره‌وری این صنعت بسیار پایین‌تر از سطح جهانی است.
در حالی خودروسازان و سیاست‌گذاران ما اصرار بر تولید حجم بالای خودروهای کم‌کیفیت و گران دارند که سطح بهره‌وری صنعت خودرو ما بسیار پایین است.
براساس گزارش‌ها در شرایطی که خودروسازی مثل «کیا» به ازای هر کارگر نزدیک به ۷۰خودرو در سال و نیسان ۳۰خودرو در سال تولید می‌کنند، این میزان در ایران بین ۹ تا ۱۴ خودرو در سال است. از سوی دیگر تعداد کارگران صنعت خودروسازی ایالات متحده سال گذشته ۲۱۱هزار نفر بوده و ۱۲میلیون و ۲۰۰ هزار خودرو تولید کرده، امسال نیز تعداد کارگران صنعت خودروسازی این کشور به ۲۰۵ هزار نفر رسیده است.
آمارهای نیروی کار مستقیم صنعت خودروسازی ایران با تولید کمتر از یک میلیون و ۵۰۰هزار دستگاه در سال، نزدیک به ۱۲۲ هزار نفر است. این یعنی با وجود حدود ۹۰ هزار نیروی کار کمتر از ایالات متحده، ۱۱ میلیون دستگاه خودرو کمتری تولید کرده‌ایم. با این تفاسیر می‌توان گفت صنعت خودروی ایران نیروی کار زیادی دارد، ولی در مورد اشتغالزا بودن، یعنی ایجاد فرصت شغلی بیشتر، نمی‌توان با قطعیت سخن گفت.
گرچه مسئولان در رده‌های مختلف صنعت و دولت بر این مسئله اصرار دارند که خودروسازی اشتغالزاست و حتی وزارت صنعت، معدن و تجارت در «برنامه راهبردی صنعت خودرو» پیش‌بینی کرده که در سال ۱۴۰۴ میزان اشتغالزایی مستقیم صنعت خودرو و قطعه به ۶۰۰ هزار نفر برسد؛ عددی که کمی غیر‌منطقی به نظر می‌رسد و با این میزان نیروی کار تنها کیا می‌تواند به تولیدی ۴۰ میلیونی یعنی نصف کل تولید سالانه خودروی همه کشورهای جهان برسد. داوود میرخانی رشتی، مدیرعامل سابق ایران خودرو در این زمینه به «آسمان‌آبی» می‌گوید: «با وجود این‌که صنعت خودرو به سمت مکانیزه شدن می‌رود نسبت به صنایع دیگر اشتغالزاتر است؛ یعنی به نسبتی که صنایع دیگر مکانیزه می‌شوند، در صنعت خودرو این امر با نرخ کاهشی کمتری مواجه است. در قسمت قطعه‌سازی و تأمین هم هنوز به نیروی انسانی زیادی نیاز است.»
مدیرعامل ایران خودرو در دهه ۶۰، درباره این‌که با وجود نیاز به مکانیزاسیون در صنعت قطعه‌سازی و خطوط مونتاژ خودرو، آیا ایجاد ۲۵۰ هزار شغل دیگر در آینده ممکن است؟ بیان می‌کند: «خیر این مسئله ممکن نیست، چرا که همین الان هم نیروی مازاد در کارخانه‌های اصلی خودروسازی وجود دارد. هر مجلس و هر دولتی که عوض می‌شود، خودروسازان با صدها نامه درخواست استخدام از سوی این نهادها مواجه می‌شوند. این مسئله به خاطر این‌که نمی‌توانند نیروهایشان را تعدیل کنند هر ساله تشدید هم می‌شود. پس به این معنا اشتغالزایی جدید به وجود
نخواهد آمد.»
میرخانی رشتی ادامه می‌دهد: «تولید خودرو بر تولید ناخالص ملی تأثیر دارد. وقتی ۲.۵درصد از تولید ناخالص به صنعت خودرو تعلق دارد پس بدیهی است که ارزش افزوده ایجاد می‌کند و روی رشد اقتصاد تأثیر دارد. حالا این ارزش افزوده را با کارگر ایجاد کنید یا با ماشین، تفاوتی در اصل ماجرا ندارد، ولی اگر ماشین آلات جدید بیاید و خطوط به روز شوند، این ارزش افزوده با تعداد کارگر کمتری ایجاد می‌شود.»
در سال‌های گذشته شاهد افزایش شدید حجم صنعت خودروسازی بودیم و خودروسازان با ایجاد کارخانه‌ها و به‌کارگیری نیروی کار بیشتر توانستند ظرفیت تولید خود را بالا ببرند، ولی به دلیل کمبود تقاضا به خودروی داخلی تنها در یک سال توانستند استفاده حداکثری از این ظرفیت ببرند که آن هم منجر به تولید مازاد و پر شدن انبارهای خودروسازان به بیش از حدود یکصدهزار خودرو شد.
بدهی ۷هزار میلیارد تومانی خودروسازان به قطعه‌سازان
از سوی دیگر مهدی مطلب‌زاده، عضو هیئت‌مدیره انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازی کشور، با این مسئله که صنعت خودرو اشتغالزاست، کاملا موافق است و می‌گوید: «صنعت خودرو هم خود اشتغالزاست و هم لوکوموتیو حداقل ۶۰ صنعت دیگر است. در مورد روباتیک شدن هم باید گفت ما در خطوط مونتاژ یا ساخت قطعات ساده می‌توانیم این کار را انجام دهیم، ولی صنعت قطعه‌سازی کماکان نیروی کار بر است.»
مطلب‌زاده می‌افزاید: «صنعت خودرو در همه جای دنیا جزو صنایع مادر و اشتغالزاست، کارخانجات خودروسازی مونتاژ خودرو را انجام می‌دهند که حدود ۱۵ درصد ارزش خودرو در قیمت تمام شده در آن‌جا ایجاد می‌شود و ۸۵ درصد دیگر ارزش خودرو در صنعت قطعه‌سازی است. در کشورهای دیگر برای مونتاژ خودرو به سمت مکانیزاسیون پیشرفته آن‌هم با سرمایه بسیار سنگین رفته‌اند. بخشی از قطعه‌سازی هم سمت اتوماسیون رفته، ولی در ایران چنین اتفاقی نیفتاده است. روباتیک کردن خطوط تولید در قطعه‌سازی نیاز به سرمایه‌گذاری بسیار بالا دارد.»
او ادامه می‌دهد: «الان که می‌بینیم باوجود بدقولی‌های خودروسازی در زمینه پرداخت، قطعه‌سازان در برخی جاها با ۸۰درصد ظرفیت کار می‌کنند؛ البته قطعه‌سازی می‌تواند به سمت صادرات هم برود و برای این کار نیاز به به‌روزرسانی در ماشین‌آلات با هزینه برآورد شده سه میلیارد یورو دارد، ولی این پول وجود ندارد. هفت هزار میلیارد تومان از پول قطعه‌سازان نزد خودروسازها بلوکه شده و عملا در زمینه سرمایه‌گذاری هم هیچ اتفاق قابل توجهی نیفتاده است.»
برخی از کارشناسان معتقدند صنعت خودروسازی ایران مزیت رقابتی ندارد و به خاطر سنگین بودن این صنعت توان چالاک‌سازی آن هم دیگر وجود ندارد و در عوض قطعه‌سازی را به‌عنوان جایگزین صنعت خودرو معرفی می‌کنند که با سرمایه‌گذاری کافی و ارتباطات مناسب با قطعه‌سازان بزرگ دنیا می‌تواند تبدیل به هاب قطعه‌سازی منطقه شود.
جهان در نسل چهارم و ایران در نسل دوم خطوط تولید
نسل دوم خودروسازی که از اوایل قرن بیستم آغاز شده مربوط به تولید انبوه با ماشین‌آلات است. نسل سوم هم تولید به وسیله ابزارهای روباتیک است که برای تولید انبوه جواب می‌دهد. نسل چهارم تولید نیز در کشورهایی مانند آلمان و ژاپن روی آن کار شده است که با انعطاف‌پذیر کردن خطوط روباتیک و استفاده از ابزارهایی برای کنترل سرعت تولید تعریف می‌شود که در آن نسل می‌توان تیراژ را کنترل کرد و دست به شخصی‌سازی زد و دیگر نیازی به انبار کردن خودروها نیست.
امیرحسن کاکائی، عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت درمورد افزایش بهره‌وری در صنعت خودروسازی روز دنیا و نیاز ایران به این مسئله نیز بیان می‌کند: «موضوع اصلی صنعت خودروسازی این است که آیا قرار است با همین سبک فرایندهای تولید به میزان سه میلیون دستگاهی برسیم؟ اگر قرار است با همین خطوط و ماشین‌آلات ادامه دهیم آیا محصولات ما رقابت‌پذیر خواهند بود؟ ما در این زمینه نیاز به بازنگری هستیم، الان در دنیا روی نسل چهارم خطوط تولید کار می‌کنند. محض اطلاع باید بگویم ما در نسل دوم تولید هستیم و تنها در بخش‌هایی از نسل سوم یا همان خطوط روباتیک استفاده می‌کنیم. روبات هم معادل کاهش یا در بهترین حالت افزایش نیافتن تعداد شاغلان است.»
امینی با تردید به ایجاد ۲۵۰ هزار شغل جدید در صنعت خودروسازی نگاه می‌کند و به «آسمان آبی» می‌گوید: «در دنیا صنعت خودرو، لوکوموتیو دیگر صنایع است، یعنی وقتی از میزان اشتغال صحبت می‌شود باید دید آماری که می‌دهند فقط درمورد خودروسازی است یا صنایع وابسته مثل شبکه تأمین را هم در بر می‌گیرد. من تأکید کنم به این‌که می‌گویند در ایران ۳۵۰ هزار نفر مشغول به کار است مربوط به کل شبکه تأمین و خودروسازی است.
واقعیت این است که اگر بخواهد این اتفاق افزایش ۲۵۰ هزاری اشتغال صورت بگیرد باید حداقل تولید خودرو در کشور دو برابر ظرفیت شود. آن‌هم نه دو برابر ۹۰۰ هزار دستگاه، بلکه باید دو برابر ظرفیت تمام سایت‌های خودروسازی. ما شاهد بودیم که همین صنعت در سال‌های گذشته به تولید یک میلیون و ۶۰۰ هزار دستگاه رسید. پس برای ایجاد این میزان شغل باید تولید ما به حداقل سه میلیون و ۲۰۰ هزار دستگاه برسد که البته نسبت افزایش تولید به افزایش اشتغال همیشه کمتر از ضریب یک است. برای این کار نیاز به بازاری به این بزرگی داریم که یقینا باید صادرات را برای آن در نظر گرفت. مسئله دیگر هم شبکه تأمین است که نمی‌توان با قطعیت گفت برای افزایش دوبرابری تولید آماده است. ما براساس برآوردها می‌دانیم که شبکه تأمین با نصف این نیروها هم می‌تواند همین تولید را داشته باشد که خود نشان‌دهنده مشکل دیگری در محاسبات موجود است.»
او در مورد اشتغالزا بودن یا نبودن صنعت خودرو گفت: «اگر اشتغالزا به این معنی باشد که صنعت خودرو صنعتی کارگربر است یا نه، باید گفت خیر، لزوما جزو صنایع کارگربر دنیا نیست. در ضمن صنعت خودروی جهان به‌دلیل داشتن تولید انبوه، به‌شدت روی بهره‌وری کار کرده‌اند و به نتایج بسیار خوب عملیاتی رسیده‌اند. استفاده از روبات و روش‌های دیگر باعث شده است به‌شدت کارگربری این کار پایین بیاید.»
با این تفاسیر می‌توان گفت نرخ اشتغالزایی خودروسازی در جهان نسبت به سال‌های گذشته بسیار پایین آمده است و در سال‌های آینده هم با شدت بیشتری شاهد جایگزینی نیروی کار با خطوط روباتیک خواهیم بود. پس در جواب به این سوال که «آیا خودروسازی اشتغالزاست یا خیر؟» می‌توان گفت اگر صنعت خودروی ایران بخواهد با همین نرخ بهره‌وری و همین تکنولوژی تولید پیش برود و تولید سالانه‌اش سال به سال بیشتر شود، می‌تواند فرصت شغلی ایجاد کند، ولی در کل خودروسازی اشتغالزا نیست و تنها در شرایط خاصی می‌تواند همین تعداد نیروی کار را حفظ کند.
- 15
- 6
