هوشنگ آزادی‌ور، مترجم تاریخ تئاتر و سینما از کتاب‌های جدیدش می‌گوید

هوشنگ آزادی‌ور، مستندساز و شاعری است که با ترجمه دو کتاب مرجع آموزشی در حوزه تاریخ هنر نامش را ماندگار کرده است. تاریخ تئاتر اسکار براکت و تاریخ جامع سینمای جهان نوشته دیوید کوک از کتاب‌های مرجع حوزه تئاتر و سینما به‌شمار می‌روند که با ترجمه دقیق و علمی آزادی‌ور دریچه نویی به هنر جهان را برای مخاطب فارسی‌زبان می‌گشایند. با آزادی‌ور درباره ترجمه این کتاب‌ها گفت‌وگویی داشته‌ایم که در پی می‌آید.

   چرا تاریخ تئاتر اسکار براکت؟

می‌دانید که رشته تحصیلی من سینما است اما به تئاتر هم علاقه داشتم و متوجه شدم که تاریخ تئاتر براکت خیلی کامل است و در خارج از ایران هم به‌عنوان یک منبع تئاتری مورد اعتماد و توجه است. در حقیقت هنگامی که به کتاب‎های تاریخ تئاتری که به زبان فارسی موجود بود، نگاه می‌کردم، دیدم ما یک تاریخ کامل تئاتر به زبان فارسی نداریم. کتاب‌های مختلفی از نویسندگان متفاوت ترجمه شده بود که اغلب آنها نگاه اجمالی به تاریخ تئاتر داشتند. به همین دلیل هم در دانشکده‌های ما نیاز به وجود منابع تاریخ تئاتر جهان احساس می‌شد و آنچه ما در این زمینه داشتيم، خیلی پراکنده بود. استادانی که در دانشکده‌های مختلف جهان آموزش دیده بودند، هر یک با برداشت خودشان تاریخ تئاتر را روایت می‌کردند.

   ترجمه این کتاب چقدر زمان برد؟

برای ترجمه این کتاب دو ‌سال وقت گذاشتم؛ از طرف جایی هم ترجمه آن به من پیشنهاد نشده بود، علاقه خودم بود. بعد از ترجمه یک ‌سال هم صرف پیدا‌کردن عکس‌های آن شد. در غرب وقتی عکسی در یک کتاب منتشر می‌شود، باید نام عکاس و منبع عکس در کتاب ذکر شود؛ اما ما در کشورمان قانون کپی‌رایت را رعایت نمی‌کنیم. در نتیجه من می‌توانستم عکس‌هایی بیشتر از آنچه را که در کتاب اصلی بود به ترجمه فارسی اضافه و منتشر کنم. بسیاری از عکس‌هایی که در ترجمه فارسی تاریخ تئاتر اسکار براکت منتشر شده، در منبع اصلی نیست؛ می‌توانیم بگوییم خیلی از این عکس‌ها آنتیک هستند. به این معنا که پیش از این کتاب در جایی منتشر نشده‌اند و کسی آنها را ندیده است.

   آیا این امر می‌تواند ارزش افزوده‌ای برای نسخه ترجمه‌شده به شمار آید؟

پیش از این کتاب، ما درباره تئاتر جهان اطلاعات بصری کافی نداشتیم. بسیاری از این عکس‌ها نایاب هستند. امکان انتشار تمام این‌ عکس‌ها در یک منبع خارجی وجود ندارد. شاید برخی از آنها در یک کتاب آمده باشد، اما همه‌شان در کنار هم و در یک کتاب؛ خیر. به فرض تئاتر دوران کلاسیک برای ما فقط یک اسم بود. ما تصویری از تئاتر آن دوران ندیده بودیم. این عکس‌ها به درک ما از اجرا‌های مختلف و در سبک‌های مختلف یک نمایشنامه کمک می‌کند.

من علاوه بر عکس‌هایی که در نسخه انگلیسی این کتاب وجود داشت، از بیست، سی منبع دیگر هم عکس‌هایی برداشته‌ام و به ترجمه فارسی کتاب اضافه کرده‌ام تا کامل‌تر شود. به‌عنوان مثال ما چیزی از کالدرون نمی‌دانستیم. بعد هم این عکس‌ها به لحاظ بررسی طراحی تئاترها هم اهمیت داشت. در تئاتر جهان طراح جایگاهی مشابه کارگردان دارد. ما در ایران فقط استانیسلاوسکی را می‌شناختیم. کسانی هم که به دنبال تئاتر بودند، بیشتر او و آراي او را دنبال می‌کردند. عکس‌هایی هم که ما از تئاترهای خارجی دیده بودیم بیشتر به اجراهای استانیسلاوسکی محدود می‌شد.

   آیا درباره اسامی نیز سعی کردید به یک تلفظ درست و همه فهم دست یابید؟ چرا که در منابع مختلف اسامی هنرمندان مختلف تئاتر جهان به شکل‌های متفاوتی تلفظ و ادا می‌شود.

بله؛ تا پیش از انتشار این کتاب اسم‌ها هم با تلفظ‌های مختلفی نوشته می‌شد؛ اما من با جست‌وجو در منابع مختلف و در حد دانش خودم تلاش کردم تا اسامی یک‌دست شود. از سوی دیگر تا قبل از انتشار این کتاب ما با بسیاری از این نام‌ها آشنا نبودیم و درواقع بسیاری از این نام‌ها برای نخستین‌بار با این کتاب مطرح شدند.

در آن زمان تئاتر ما خیلی ضعیف بود و مشتری‌های محدودی داشت. تئاتر هنری مخصوص قشر تحصیلکرده و فرهیخته جامعه بود. در حالی ‌که در غرب جزو تفریحات معمول به شمار می‌رود؛ آنها دانش تئاتری دارند. به همین خاطر ترجمه این کتاب از نظر خودم خدمت به تئاتر بود. کلی هم برای انتشارش به دنبال ناشر گشتم؛ چون کتاب سنگینی بود، انتشار آن گران درمی‌آمد و هر کسی از عهده انتشارش بر‌نمی‌آمد. فاصله زیادی هم بین انتشار جلد اول و دو جلدی بعدی به وجود آمد؛ الان این کتاب در اختیار انتشارات مروارید است.

   شما برای انتشار ترجمه فارسی کتاب هیچ وقت با اسکار براکت تماسی نداشتید؟

من نامه‌ای به براکت نوشتم که در جلد دوم کتاب آمده است. فکر کردم چون ما از قانون کپی‌رایت پیروی نمی‌کنیم، بهتر است به خاطر انتشار ترجمه فارسی کتاب بی‌آنکه او حق‌التألیفی بگیرد، عذرخواهی کنم. که خیلی هم با روی باز پاسخ داد و گفت: افتخار می‌کنم که ایرانی‌ها از کتاب من استفاده کنند.

   درباره اسکار براکت به خوانندگان ما می‌گویید؟

اسکار براکت از ادیتورهای دانشنامه بریتانیکا هم بود؛ البته الان دیگر خیلی پیر شده و ادامه این تاریخ تئاتر را به خانمی از شاگردانش واگذار کرده است. تاریخ تئاتر اسکار براکت در‌ سال ١٩٧٧ برای نخستین‌بار منتشر شده است و من حدود پانزده، بیست‌سال بعد از انتشار نخست چاپ انگلیسی‌اش، شروع به ترجمه آن کردم که سه‌سال هم وقت گرفت. براکت در این دوره سه جلدی، تاریخ تئاتر جهان را از آغاز تا دوران مدرن بررسی می‌کند.

   شما تاریخ جامع سینمای جهان را هم ترجمه کرده‌اید.

چون درباره سینما کتاب‌های زیادی منتشر شده است، من سعی کردم در حوزه تاریخ سینما به سراغ کتابی بروم که درباره کسانی حرف می‌زند که در ایران و برای ما شناخته شده نیستند یا کمتر شناخته شده‌اند؛ این کتاب این ویژگی را داشت. نیمی از عکس‌ها را من به ترجمه فارسی آن اضافه کرده‌ام. در بسیاری از موارد در کتاب اصلی فقط نام فیلم آمده است؛ اما من سعی کردم عکسی هم از فیلم پیدا کنم تا به مخاطب کمک کند كه به حال و هوای فیلم پی ببرد. ترجمه تاریخ سینما چهار ‌سال وقت من را گرفت.

   آیا در این‌ کتاب‌ها به هنر ایران هم اشاره‌ای شده است؟

بله؛ در هر دو این کتاب‌ها به هنر ایران توجه شده است. در جلد اول کتاب تاریخ تئاتر اسکار براکت از نمایش ایران با نگاه منفی یاد شده بود که به همین دلیل، من یک پاراگراف آن را حذف کردم. منفی به این معنا که گفته بود؛ اسلام با تئاتر مخالف است، تئاتر ایران ویژگی‌های اخلاقی نداشته و زیاد جدی گرفته نمی‌شود؛ البته زیاد هم به نمایش ایرانی نپرداخته بود. در مجموع دو پاراگراف در جلد اول به نمایش ایران اختصاص داشت که من یک پاراگراف آن را حذف کردم؛ چون از یک طرف، نگاه توهین‌آمیزی داشت و از سوی دیگر هم زیاد تئاتر ایران را جدی نگرفته بود. در کتاب تاریخ جامع سینمای جهان هم به سینمای ایران پرداخته؛ البته سینمای مدرن ما. روایتش از سینمای ایران با سینمای داریوش مهرجویی آغاز شده و به جایزه‌های جهانی که فیلم‌های ایرانی هم گرفته‌اند، اشاره شده است.