نوشتن از جنگ هرگز تمام نمی‌شود

ادبیات همواره یکی از قوی‌ترین و غنی‌ترین هنرهایی است که به مسائل انسانی پرداخته و در این بین ادبیاتِ جنگ، انسانی ترینِ نوع آن است. جنگ یکی از دردناک‌ترین مسائل یا معضلات بشری است که نوشتن درباره آن هرگز تمام نخواهد شد حتی اگر در جهان هیچ جنگی نباشد!

جنگ، واژه زیبایی نیست و تنفر و انزجار از آن امري طبیعی است اما با تمام این ها نمی‌توان آن را از فرهنگ لغت حذف کرد که حتی اگر این کار هم عملی باشد، او خودش را به صورت کاملا زنده به ما نشان خواهد داد و آتشش بر سرمان می بارد؛ همان‌طور که در طول تاریخ اجتناب از آن ممکن نبوده است.

اولین رمان مطرح با محوریت دفاع مقدس را می‌توان «زمین سوخته» از احمد محمود دانست. او خود درباره نگارش این رمان گفته است: «وقتی خبر کشته شدن برادرم را در جنگ شنیدم، از تهران راه افتادم رفتم جنوب. رفتم سوسنگرد. رفتم هویزه. تمام این مناطق را رفتم. تاحدودي نزدیک به جبهه بودم. وقتی برگشتم، دلم تلنبار شده بود.دیدم چه مصیبتی را تحمل می کنم اما مردم چه آرامند؛ چون تا تهران موشک نخورد، جنگ را حس نکرد. دلم می خواست لااقل مردم مناطق دیگر هم بفهمند که چه اتفاقی افتاده است. همین فکر وادارم کرد که زمین سوخته را بنویسم».

در واقع به نظر می‌رسد آنچه به نگارش یک اثر خوب درباره جنگ منجر می‌شود، نگاهِ نویسنده به پدیده است. ادبیات دفاع مقدس در کشور ما با همه کم و کاستی‌های خود در این سال‌ها، همچنان زنده است. سال‌های سختی که در جنگ تحمیلی بر ملت ما گذشت، کمرنگ نخواهد شد و ادبیاتِ دفاع مقدس، تلاشی است برای زنده نگه‌داشتن آن روحیه مبارز و دفاع از خاکی که در آن زاده شدیم و رشد کردیم. بسیاری از آثار ادبیاتِ جنگ در کشور ما که پیش از قطعنامه نگاشته شده اند، دارای نگاهی حماسی هستند؛ این نگاه در آن دوره تلاشی بود برای پررنگ تر جلوه دادن حفظ و دفاع از میهن، مانند دیگر تولیدات هنری نظیر موسیقی و فیلم. اما این نگاه با پایان جنگ، شکل دیگری به خود گرفت و آن دیدگاه حماسی جای خود را به روشنگریِ بیشتر در این حوزه داد.

یکی از پررنگ ترین جریان های ادبیات دفاع مقدس در حوزه هنری شکل گرفت که نویسندگان آن، با استفاده از تجربیات خود در جبهه های جنگ، قلم به دست گرفتند و آثاری خلق کردند که در بین آن‌ها آثار فاخر کم نیست. نویسندگانی مانند مرتضی سرهنگی، حبیب احمدزاده، احمد دهقان و... نام‌های آشنایی هستند که از جریان حوزه هنری برآمدند. برای مثال کتاب «سفر به گرای ۲۷۰ درجه» نوشته احمد دهقان از جمله آثار مهم این جریان است.

خاطره می‌میراند و داستان زنده می کند

رضا امیرخانی، نویسنده و منتقد ادبیات دفاع مقدس است که در آثار خود همواره انتقاداتی گاه صریح و گاه به شکل ضمنی نسبت به سیاست‌های مسئولان دولت‌های هر دو جناح اصولگرا و اصلاح‌طلب و همچنین دولت‌های دوران جنگ ایران و عراق و دولت سازندگی ابراز داشته است. امیرخانی در گفت‌وگو با رونامه قانون، در خصوص ادبیات جنگ، به نام‌گذاری ها در این حوزه اشاره می‌کند و می گوید: ادبیاتی به نام ادبیات جنگ می شناختیم؛ چه اتفاقی افتاد که در دهه ۷۰ آن را ادبیات دفاع مقدس خواندیم و بعدتر باز چه اتفاقی افتاد که آن را ادبیات پایداری نامیدیم؟ با این اسم ها چه چیزی تغییر می کرد و امروز آن را چه می نامیم؟ این ها سوالات اصلی من از روند نزدیک به ۴۰ سال نگارش ادبیات جنگ است.

او ادامه می دهد: چیزی که من می فهمم، این است که همچنان درخشان ترین گونه ادبی بعد از انقلاب اسلامی به ادبیات جنگ بازمی گردد. ادبیات جنگ با «نخل های بی سر» نوشته قاسمعلی فراست در سال ۶۲ در قسمت رمان آغاز شد و تا امروز ادامه دارد؛ اسامی عوض می‌شد چون به جای آسیب شناسی در مدیریت ها، سعی می‌کردیم به راحتی یا با تغییر اسم کار را حل کنیم. امروز ادبیات جنگ هیچ نامی ندارد؛ چرا که مدیریت دولتی ادبیات، از داستان و رمان دل بریده و به سمت و سوی خاطره رفته است.

دعوای اصلی امروز، دعوا میان خاطره و داستان است. به گمان من اینکه خاطره قید و بند و مدیریت پیدا کرده، اتفاق مناسب تری برای رمان است اما تفاوت اصلی اینجاست که خاطره گو با نوشتن خاطره می‌میرد و خاطره منجمد می‌شود اما داستان نویس با گفتن داستان، خود زنده می‌شود و داستانش نیز متولد می شود. خاطره می‌میراند و داستان زنده می کند.

جنگ، تقسیم بندی میان نویسنده مستقل و دولتی را نساخت

نگاه به ادبیاتِ دفاع مقدس متاسفانه به دلیل شکافِ عمیق میان نویسندگان مستقل و دولتی، شکل متفاوتی پیدا کرده است. اهم نویسندگان با این تفکر که اگر به سمت ادبیاتِ دفاع مقدس بروند، چهره نویسنده دولتی یا از آن بدتر، سفارشی نویس به خود گرفته‌اند. از سوی دیگر، آثارِ درخشان، چندان که باید در این حوزه تولید نمی شود؛ شاید یکی از مهم‌ترین دلایل آن، توجه بیش از حد به آثار کم ارزش باشد. در بيشتر مواقع نقدِ ادبیات دفاع مقدس در کشور ما امر پذیرفته شده ای نیست.

مساله نویسنده مستقل و دولتی، همچنان محل بحث است اما این موضوع در رابطه با ادبیات دفاع مقدس، پررنگ تر جلوه می‌کند. امیرخانی در این خصوص می‌گوید: جنگ، تقسیم بندی میان نویسنده مستقل و دولتی را نساخت. تقسیم بندی میان نویسنده مستقل و غیر مستقل را منبع پولِ غیر کاری می‌سازد. این منبع می تواند در جریان ضد انقلاب باشد یا در جریان انقلابی. اینجاست که نویسنده مستقل و غیر مستقل ساخته می‌شود.

او اضافه می‌کند: نویسنده‌ای که خودش را وابسته به سفارت و نمایشگاه فرانکفورت می‌داند، هیچ تفاوتی ندارد با نویسنده ای که خودش را وابسته به وزارت ارشاد یا فلان بنیاد می داند؛ هر دو گروه این نویسندگان گرفتار فقدان مخاطب بوده و هستند. جنگ این تقسیم بندی را انجام نداد. نویسندگان جنگ به گمان من، شریف ترین نویسندگان بودند؛ چرا که به مهم‌ترین مساله پیرامون‌شان توجه کردند. اگر جنگ از عمر کسی گذشت و او به جنگ نپرداخت، به گمان من چیزی از دست داده است و برای این بی چیزی، امروز باید بهانه بتراشند.

چند نمونه از آثار موفق ادبیات جنگ

هر سال آثار فراوانی در حوزه دفاع مقدس تولید می‌شوند اما در بین آن‌ها تعداد آثار خوب بسیار اندک است. اگرچه معرفی جامع و کامل آثار موفق این حوزه، خود نیازمند گزارش مجزایی است اما در ادامه به چند نمونه از مهم‌ترین این آثار به اختصار اشاره می‌کنیم:

سفر به گرای ۲۷۰ درجه

این اثر به قلم احمد دهقان، کتاب ساده و روانی است که تلخی اش هم شیرین است. این کتاب به دلیل سبک خاص نوشته و روایت عمیق و ویژه جنگ مورد توجه جدی قرار گرفت. این کتاب در سال ۷۵ منتشر شد. جایزه بیست سال داستان نویسی، جایزه چهارمین دوره انتخاب کتاب سال دفاع مقدس و جایزه بیست سال ادبیات پایداری، از افتخارات این کتاب است. داستان کتاب از زبان ناصر بیان می‌شود. ناصر رزمنده جوانی است که بارها سابقه شرکت در جبهه را داشته. در بین امتحانات مشق و درس را رها و به همراه دوستش علی راهی منطقه جنگی جنوب می‌شود.

در آنجا ضمن دیدار مجدد با دوستان سابقش، از قریب‌الوقوع بودن عملیاتی مهم اطلاع می‌یابد. در حین عملیات بسیاری از دوستانش شهید و مجروح می‌شوند. خود او نیز مجروح شده و به پشت خط می‌آید. بعد از چند روز به شهر خود بازگشته و زندگی عادی را از سر می‌گیرد. پس از مدت کوتاهی با دریافت تلگراف یکی از دوستانش خود را آماده بازگشت به منطقه می‌کند. این کتاب در سال ۷۵ منتشر شده است.

شطرنج با ماشین قیامت

این کتاب به قلم حبیب احمدزاده از جمله آثار مهم در این حوزه است. حوادث این رمان در آبادان و مربوط به سه روز از محاصره این شهر توسط نیروهای عراقی است. در رمان سعی بر این شده که به گونه‌ای متفاوت و با نگاهی فلسفی به وقایع و رخدادهای جنگ پرداخته شود. قهرمان این رمان، دیده‌بان نوجوان ۱۷ ساله‌ای است که به ناچار به جای دوست مجروحش راننده ماشین حمل غذا می‌شود. او از این شغل ابا دارد و سعی دارد افراد کمتری از آن باخبر شوند. وی مامور به انجام دیده‌بانی برای عملیاتی می‌شود که در آن قرار است رادار عراقی موسوم به «سامبلین» را گمراه کنند؛ راداری که آن را «ماشین قیامت‌ساز» می‌نامند. او در این روزها در حین ماموریتش در شغل جدید با افراد مختلفی (از جمله یک مهندس نیمه دیوانه) آشنا می‌شود و این آشنایی تحولی بزرگ را در او ایجاد می‌کند.

کتاب نگاه جدید و نوگرایانه به مقوله جنگ ایران و عراق دارد. نویسنده نام قهرمان این رمان را با الهام از شهید موسی آقا هادی، «موسی» گذاشته است. این اثر در سال ۸۴ منتشر شد.

پل معلق

این کتاب نوشته محمدرضا بایرامی است و زندگی سرباز جوانی را روایت می‌کند که در گوشه پرتي از این سرزمین، به مرور خاطراتش نشسته است. او به آخر خط رسیده و دیگر نه حال نوشتن دارد و نه هوای ماندن. این کتاب «رمان برگزیده‌ کتاب سال شهید حبیب غنی‌پور ۱۳۸۲»، «رمان برگزیده‌ جشنواره‌ دفاع مقدس ۱۳۸۳» و «رمان برگزیده‌ جشنواره‌ قلم زرین ۱۳۸۳» است.

دل دادگی

اگرچه جنگ در این رمان به قلم شهریار مندنی پور در حاشیه داستان اصلی اتفاق می افتد اما مخاطب با خواندن آن، حال و هوای جنگ را خوب حس می‌کند. «دل دادگی» داستان دختری است با نام روجا که از میان سه عاشق سینه چاک خود، کاکایی، زال و داوود، داوود را انتخاب می‌کند. اما بعد از مدتی زندگی مشترک داوود به رذالت کشیده می‌شود، به جای مطالعه و سرودن شعر ، پی پول بیشتر و خریدن زمین تعاونی می‌افتد. هر روز تلاش می‌کند، دروغ می‌گوید و شب به حقارت خود می‌خندد.

در این میان است که زال وارد زندگی آن‌ها می‌شود و داوود را برای ساختن خانه‌اش یاری می‌دهد. داوود از عشق زال به روجا با خبر می‌شود. از طرف دیگر، کاکایی که پیشتر به امید پیوند با روجا به خدمت سربازی رفته، بعد از شنیدن خبر بی وفایی دختر مورد علاقه‌اش به جبهه بازمی‌گردد ؛ پس از پایان دوره‌سربازی به بسیج می‌پیوندد و تا درجه‌ فرماندهی گردان پیش می‌رود و به شهادت می‌رسد.

دا

از آثار مهم در حوزه دفاع مقدس که خاطره نگاری است، باید به کتاب «دا» اشاره کرد. این اثر روایت خاطرات سیده زهرا حسینی است که در مورد جنگ ایران و عراق و به اهتمام سیده اعظم حسینی نگاشته شده و توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده‌است. دا، در زبان کردی و لری به معنی مادر است و زهرا حسینی که خود یکی از کردهای پهله زرین آباد استان ایلام است، با انتخاب این عنوان سعی کرده به موضوع مقاومت مادران ایرانی در طول جنگ ایران و عراق بپردازد.

خاطرات ذکر شده در این کتاب در دو شهر بصره و خرمشهر است و سال‌های محاصره خرمشهر توسط نیروهای عراقی، محور مرکزی کتاب را تشکیل می‌دهد. حسینی در آن زمان دختر ۱۷ ساله‌ای بوده و گوشه‌ای از تاریخ جنگ را بازگو می‌کند که به اشغال و فتح خرمشهر مربوط می‌شود. تبلیغات گسترده‌ای برای این کتاب انجام شد، از جمله پوسترهایی با حضور هنرپیشه‌های معروف طراحی شده بود که به معرفی این کتاب می‌پرداختند.

کتاب شامل سه قسمت است. قسمت نخست کتاب سال‌های ابتدایی زندگی حسینی در عراق و مهاجرت اجباری خانواده وی تحت فشار رژیم بعث را روایت می‌کند. قسمت دوم کتاب به شرح فعالیت‌های حسینی در جریان جنگ ایران و عراق پرداخته و قسمت سوم کتاب هم در مورد زندگی شخصی حسینی و ماجرای ازدواج وی است.

آن بیست و سه نفر

این کتاب خاطرات احمد یوسف زاده است که حاوی خاطرات ۲۳ نوجوانان است که توسط ارتش بعث، در عملیات بیت المقدس به اسارت درآمدند و دیکتاتور عراق سعی داشت از این نوجوانان برای ایجاد جنگ روانی علیه ایران استفاده کند.

ارمیا

کتاب ارمیا رمانی است از رضا امیر خانی. این کتاب جوایزی شامل «کتاب برگزیده بیست سال ادبیات دفاع مقدس»، «تقدیر شده در دومین دوره کتاب سال دفاع مقدس»، «تقدیر شده در اولین دوره جشنواره فرهنگی و هنری مهر» را کسب کرده است. رضا امیرخانی درباره‌ این کتاب آورده است: «هیچ وقت سعی نکردم نویسنده شوم. وقتی شروع کردم به نوشتن ارمیا، هنوز فرق بین داستان کوتاه ، رمان و داستان بلند را نمی‌دانستم. به زحمت فرق شعر و داستان را می‌دانستم. اما احساس می‌کردم باید این قصه را نوشت. فقط چنین فشاری بود. فکر می‌کنم محتوا بیشتر به ما فشار آورد. به نظر من «چگونه نوشتن» کاری است که آدم به مرور زمان حتما یاد می‌گیرد. اما «چه نوشتن»، سوال اصلی است. همیشه از «چه نوشتن» است که یک نویسنده کم‌می‌آورد... ».

نوا ذاکری