مرمت‌های غيركارشناسی در ديوار حمام تاريخی مشیر داراب

سال گذشته در گزارشي نسبت به تخريب گرمابه داراب در اثر بارندگي‌ها هشدار داده شده بود اما هنوز چند ماهي از اين هشدار نگذشته كه اين كابوس به واقعيت پيوست و بارندگي موجب تخريب دیوار کاه‌گلی خانه مشیر داراب شده است. دیوار پشتی گرمابه یا همان حمام تاریخی مشیر در شهرستان داراب به بهانه بهسازی و مرمت‌های نادرست و غیرکارشناسی از سوی سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال گذشته، خرد شده با آغاز بارندگی‌ها فرو ريخت. گرمابه مشیر از یادمان‌های دوره قاجاریه در شهرستان داراب استان پارس (فارس) است که با شماره ۴۵۰۷ در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ خورشیدی به ثبت ملی رسیده و زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اداره می شود. از همین روی، در تابستان سال ۹۵ از سوی اداره میراث فرهنگی شهرستان داراب مورد بهسازی و مرمت قرارگرفت.

اما با کمال شگفتی پس از گذشت تنها یک سال بر بدنه دیوار پُشتی گرمابه به بهانه بهسازی و مرمت‌های نادرست و غیرکارشناسی که جای ده‌ها پرسش دارد، خردگی پدیدار شده و بخش‌هایی از کاهگل دیوار فرو ریخته است.همچنین بخش‌های دیگری از کاهگل دیوار بنا از درون حیاط و بالای بخش ورودی آن نیز، فرو ریخته و آسیب دیده است. این موضوع، بیانگر بهسازی‌های نادرست و غیراصولی و بهره‌گیری سازمان میراث‌فرهنگی از پیمانکار یا گروه نامتخصص و ناآشنا با بنیادهای دانش مرمت است که تنها پس از گذشت یک سال، کاهگل‌های دیوار بنا، دچار خردگی شده و ریزش کرده است.

پيمانكاران ناشي در ميراث فرهنگي

در اینجا این پرسش به وجود می‌آید، سازمانی علمی پژوهشی و تخصصی همچون میراث فرهنگی که خود دارای کارشناس‌های چیره دست و کارآزموده است، چرا باید از پیمانکار یا افراد ناشی و غیرمتخصص بهره برده و با مرمت‌های نادرست و غیر اصولی، تیشه به ریشه یادمان‌های ملی و هویت و تاریخ یک شهر بزند؟ چنین سازمانی که با دشواری بسیار کمبود بودجه روبه‌رو بوده و بیشتر یادمان‌های تاریخی و فرهنگی زیر نظر آن اداره از این چالش رنج می‌برند و به حال خود رها شده‌اند، چرا باید با گماشتن مدیران و افراد ناشایست و غیرمتخصص اجازه دهد بیش از این بر پیکره رنجور یادگارهای ملی آسیب وارد شده و بر دشواری‌های آن افزوده شود؟ پاسخ هدررفت بودجه‌هایی راکه از جیب مردم (بیت‌المال) برداشت می‌شود، چه کسی باید بدهد؟ آیا این موضوع (مرمت نادرست از سوی سازمانی که خود پاسدار یادمان‌های تاریخی است)، همان زبانزد (ضرب المثل) مشهور «هر چه بگندد نمکش می زنند، وای به روزی که بگندد نمک» را به یاد نمی آورد؟

همان‌گونه که می‌دانیم، یادگارهای تاریخی جدا از پدیداری هویت و بازنمایی ریشه‌ها، تاثیر بسزایی در توسعه و رشد پیشه (صنعت) گردشگری و اقتصاد یک کشور دارد. از همین روی است که امروزه همه کشورهای جهان روی این پیشه، سرمایه‌گذاری‌های بلند مدت و بزرگی انجام می‌دهند.

از سویی، ایران از بحران‌های مالی پیش روی دولت و بیکاری گسترده جوانان دانش آموخته، رنج می‌برد و تنها پیشه گردشگری است که می‌تواند و باید جایگزین نفت و سرچشمه‌های (منابع) دیگر شود، ولی شوربختانه می‌بینیم که گاهی مدیریت ناکارآمد و ناشایست با انجام کارهای غیرکارشناسی و خواسته یا ناخواسته، سد راه پیشرفت گردشگری شده و به آن آسیب‌های برگشت ناپذیری را وارد می‌کند.

مرمت‌هاي غيركارشناسي !

سخن در خور توجه درباره بهسازی‌ها و مرمت‌های نادرست و غیرکارشناسی در یادمان‌های تاریخی کشور که بارها تا کنون رخ داده، این است که با وجود این همه دانش آموخته باتجربه در رشته مرمت بناها و آثار، چرا دوباره سازمان میراث‌فرهنگی از افراد ناکارآمد و غیرمتخصص بهره برده و همچنان می‌برد؟ آیا به راستی زیان و آسیب‌های به کارگیری افراد ناکارآمد و پیمانکاران نا آشنا در مرمت یادمان‌های تاریخی که دستمزد کمتری نسبت به مرمت‌گران کارآزموده و دانش‌آموخته می‌گیرند، بیشتر نبوده و نیست؟پاسخ سازمان میراث فرهنگی در این زمینه چیست؟ پاسخ افکار همگانی (عمومی) و دلسوزان و دوستداران میراث فرهنگی را چه کسی خواهد داد؟ و ده‌ها پاسخی که میراث فرهنگی تا کنون از آن سَر باز زده است.

ميراث داراب را دريابيد

اما دوستداران میراث فرهنگی شهرستان داراب به مرمت دیوار گرمابه مشیر و در کل بهسازی و مرمت‌های یادمان‌های تاریخی شهر که برخی آن‌ها نیز بسیار ارزشمند بوده، اعتراض دارند. آن‌ها خواستار رسیدگی بیش از پیش سازمان میراث‌فرهنگی به یادگارهای ملی و تاریخی به‌ویژه در امر مرمت و حفاظت شده‌اند. در همین زمینه، عیسي فولادفر، یکی از دوستداران میراث فرهنگی شهرستان داراب به روزنامه قانون گفت: «این نخستین باری نیست که زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، مرمت‌های غیر اصولی انجام شده و به آن‌ها آسیب می‌رسد. در گذشته نیز، آتشکده آذرخش یا همان مسجد سنگی داراب از بهسازی و مرمت‌های نادرست آسیب دیده بود».

باران، مرمت‌ها را شست

فولادفر در ادامه افزود :« گرمابه مشیر تابستان دو سال گذشته به همراه خانه تاریخی سوخکیان از سوی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی داراب، مورد مرمت قرارگرفته بود، ولی با افسوس و آه فراوان بیننده آن هستیم که تنها پس از گذشت یک سال، کاهگل های دیوار پشتی گرمابه و دیوار درونی این یادمان، خردگی پیدا کرده و فرو ریخته است. از سویی، با آغاز فصل زمستان و بارندگی‌ها، آب به درون دیوارها رخنه مي‌كند و با نخستین بارش‌ها بخش‌های مرمت شده، کامل ریزش خواهد کرد». این دوستدار میراث فرهنگی شهرستان داراب، خواستار رسیدگی هر چه زودتر مدیران میراث فرهنگی شهرستان و استان، پیش از آغاز بارندگی‌های گسترده در شهر شده است.

گرمابه تاریخی مشیر در تابستان سال ۹۵ از سوی سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت و بهسازی قرار گرفته که در برگیرنده اندود دیوار گلی گوشه شمالی سازه، اجرای دیوار نیم آجره به بلندای نیم متر در بخش درون کوچه و مرمت بخش‌های آسیب دیده درونی بوده است. این یادمان تاریخی در شهرستان داراب، خیابان مجاهدین اسلام، خیابان بهار، ساختمان هلال احمر قدیم قرار دارد و وابسته به دوره قاجاریه بوده و از سنگ، آجر، ملات گچ و خاک ساخته شده است.

غبار فراموشي بر گرمابه تاريخي داراب

به گزارش « قانون»، گرمابه‌ها در ایران پیشینه‌ای بس دراز و همگام با تاریخ و فرهنگ این کشور دارند. هر چند از ساخت گرمابه ها در دوران باستانی و پیش از ورود اسلام به ایران، آگاهی‌های اندکی در دست است، ولی بر پایه پاسداشت آب در ایران باستان و ساخت نیایشگاه‌هايی در پیوند با آب، می‌توان به ساخت گرمابه‌ها پی برد. گرمابه‌ها جایگاه بهداشت و پاکیزگی هستند که طرح فضاها و معماری بنای آن‌ها به گونه ای استوار شده که در آن مسائلی همچون تنظیم دما، رطوبت و نیز بزرگی و کوچکی فضاهای گوناگون رعایت شده است.

بنای گرمابه‌های قدیمی به انگیزه آسانی دسترسی به سیستم آبرسانی، گرم شدن فضای درونی در زمستان و استحکام سازه، پایین‌تر از سطح گذرگاه‌ها یا راه‌های پیرامون ساخته می‌شده است. گرمابه‌ها دارای سه بخش جدا از هم و در برگیرنده ورودی، بینه و گرمخانه و فضاهای پیوسته با هر بخش هستند. طراحی گرمابه‌های قدیمی به گونه‌ای است که هر فضا به وسیله راهرو هشتی مانندی از فضای دیگر جدا شده تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای کناری، تنظیم شود.گرمابه‌ها بیشتر دارای سر در ورودی هستند که برخی ساده و برخی نیز با آجر و سنگ، مقرنس کاری شده اند.

همچنین برخی دارای اندودی از گچ بوده که به وسیله چند پله به یک هشتی گنبددار متصل شده و از طریق پله‌ها و راهروهای منحنی دار به فضاهای اصلی رختکن راه می‌یابند. رختکن یا سربینه نیز به وسیله راهرویی به گرمخانه می رسد. همچنین گرمابه‌های قدیمی دارای سیستم گرمایش در برگیرنده تون یا آتشدان، انبار سوخت، تیان، گودال‌های گردآوری خاکستر، دودکش‌ها و آبراهه‌های انتقال گرما به زیر گرمخانه هستند. کمابیش کف گرمابه‌ها پوشیده از سنگ های مرمر بوده و جاکفشی‌ها در بیشتر گرمابه ها از سنگ یا آجر است.

ازاره گرمابه‌ها از سنگ یا کاشی است و برخی ازاره‌ها نیز با کاشی معرق و هفت رنگ آراسته شده‌اند. برخی گرمابه‌های نامدار ایران را می‌توان گرمابه گنجعلی خان کرمان، پهنه سمنان، خسرو آقای اسپهان (اصفهان)، فین کاشان و گرمابه وکیل شیراز نام برد.گرمابه‌ها بر پایه اسناد موجود از دوره صفویه به این سو و به ویژه در دوره قاجاریه و پهلوی، جایگاهی برای روابط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بوده اند و در آن افراد بسياري سرگرم کار بوده و پیشه‌های گوناگونی وجود داشته و گاه داد و ستد نیز در گرمابه‌ها رواج داشته است.

گرمابه‌ها خود دارای فرهنگ و آداب ویژه ای بوده‌اند. در گذشته، حتي در گرمابه‌های ویژه زنان از دختران جوان خواستگاری می‌شده است. اما امروزه گرمابه های ایرانی و تاریخی رو به فراموشی سپرده شده‌ و در بهترین حالت، به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده اند.کشورهای اروپایی با بازدید و آشنایی و مطالعه روی گرمابه‌های ایرانی و پیروی از معماری و طراحی زیبای ویژه این گونه سازه‌ها، آن ها را در کشور خود ساخته و با همان کاربری گرمابه‌ها افزون بر رونق گردشگری، سودهای هنگفتی را به دست آورده‌اند. اما كشورما با برخورداری از این سازه‌های زیبا و یادگارهای نیاکانی، هنوز نتوانسته از آن‌ها به درستی بهره برده و آن‌ها رابه کار گیرد؛ بیشتر گرمابه‌های تاریخی از یادها رفته و غبار فراموشی بر چهره آن‌ها سنگینی می کند.

مرمت‌هاي مخرب

به گزارش ایلنا، داود مرادی، مدیر اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری داراب، به ايلنا در اين‌باره گفت:«مرمت حمام تاریخی مشیر در داراب شامل اندود دیوار گلی ضلع شمالی اثر، اجرای دیوار نیم‌آجره به ارتفاع نیم متر قسمت داخل کوچه، برچیدن الحاقات نادرست و مرمت بخش‌های آسیب‌دیده و داخلی است. در تیرماه ۱۳۹۵ بود که عملیات مرمت حمام مشیر داراب انجام شد. پاییز همان سال شاهد بارش شدید باران بودیم چنانکه بسیاری از خانه‌های گلی داراب بر اثر این بارندگی شدید خراب شدند.

البته فراموش نکنیم که سه ماه قبل از این بارندگی، اندود دیوارهای حمام مشیر انجام شده بود و بر اثر آن بارندگی اندودهای انجام شده ریخت. شاید اگر این کار انجام نمی‌شد، حمام مشیر تخریب می‌شد. در اینجاست که برخی از منتقدان می‌گویند مرمت غیراصولی انجام شده است.در حوزه مرمت خانه‌های گلی و کاه‌گلی مواردی وجود دارد که باید مدنظر قرار گیرد. در گذشته که خانه‌ها خشت و گلی بود، هر سال آیین اندود کشی در فصلی از سال برگزار می‌شد. خاصیت اندود این است که وقتی باران به آن می‌خورد، شسته می‌شود. هیچ اندود و کاه‌گلی نیست که باران به آن بخورد و هیچ اتفاقی برایش نیافتد».

مدیر اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری داراب با اشاره به اینکه در سال ۹۵ حدود ۲۰ میلیون تومان برای مرمت حمام مشیر اختصاص داده شده بود، گفت: «بعد از آن بارش و ریختن کاه‌گل‌ها تاکنون مرمت دیگری در این بنا انجام ندادیم و درصدد آن هستیم در سال جاری اعتبار اضطراری در حد پنج تا ۱۰ میلیون تومان برای مرمت بخش‌هایی که آسیب زیاد دیده‌اند، دریافت کنیم.هرچند قبول داریم که ممکن است ضعف‌هایی در انجام کارهای میراث فرهنگی وجود داشته باشد اما طی دو سال اخیر فعالیت‌های مختلفی در عرصه میراث فرهنگی و گردشگری داراب انجام داده‌ایم. در عین حال نباید فراموش کرد این منطقه بیش از ۱۰۰ اثر ثبتی دارد که باید مورد توجه قرار گیرند اما اداره میراث داراب فقط سه نیروی فعال دارد که باید به تمام امور رسیدگی کنند.