علت خاموشی‌های اخیر چیست؟

۱۱ تیر سال جاری بود که میزان مصرف برق کشور در اوج بار، با شکستن رکورد سال‌های قبل به ۵۶ هزار و ۶۷۲ مگاوات رسید، این میزان نسبت به تولید ۵۲ هزار مگاواتی برق در سال جاری، حدود چهار هزار مگاوات بیشتر بود. ذکر این اعداد و ارقام تا زمانی که برق خانه‌های مردم به‌صورت زمان‌بندی قطع نشده بود یا تصویر یک نیسان آبی پر از مرغ‌های تلف‌شده را در فضای مجازی ندیده بودیم، شاید چندان مساله جدی‌ای نبود؛

اما حالا مساله قطعی برق جدی است، چنان که هر روز بر اساس زمان‌بندی برق مناطق شهر تهران در ساعات گرم روز قطع می‌شود که این موضوع می‌تواند موجب نارضایتی مردم، افزایش خطر برای بیماران، کودکان، سالمندان، آسیب به بخش‌های تولیدی و هزینه‌های جبران‌ناپذیر دیگر شود. نتایج بررسی «فرهیختگان» نشان می‌دهد که اگر مصرف برق کشور حدود ۱۲ درصد کاهش نیابد، تابستان سال ۹۷ را باید در قطعی مکرر برق بگذرانیم.

بررسی داده‌های آماری نیز نشان می‌دهد در شرایط عادی حدود ۳۳ درصد و در شرایط اوج بار، حدود ۵۰ درصد از برق مصرفی کشور در بخش خانگی مصرف می‌شود. همچنین تفاوت اوج مصرف برق در زمستان و تابستان حدود ۲۰ هزار مگاوات است که نشان‌دهنده نقش چشمگیر وسایل سرمایشی در افزایش مصرف برق در تابستان است. لذا این دو موضوع حاکی که دولت باید تمرکز خود را بر مدیریت مصرف خانگی به‌ویژه کاهش مصرف وسایل سرمایشی بگذارد.

در این زمینه راهکارهایی در کوتاه‌مدت و بلندمدت بررسی‌شده است که نشان می‌دهد دولت از مشترکان پرمصرف برق که ثروتمندان هستند، کمتر از کم‌مصرف‌ها و اقشار ضعیف هزینه دریافت می‌کند. همچنین بیش از ۱۷ میلیون کولر آبی و گازی در کشور وجود دارد که گرید مصرف انرژِی آنها بیش از استاندارد جهانی است. علاوه‌بر مردم، بررسی‌ها نشان می‌دهد دولت طی سال‌های اخیر نیروگاه‌های تولید برق را به نسبت میزان مصرف کشور افزایش و ارتقا نداده است.

هدررفت ۱۲ درصدی برق در تاسیسات برق کشور نیز درحالی است که این میزان در کشورهای پیشرو حدود ۵/۴ درصد است. بر اساس بررسی «فرهیختگان» گرچه میزان صادرات برق ایران به کشورهای منطقه بیش از واردات از این کشورهاست،اما در تیرماه سال جاری ایران واردکننده برق بوده است، نه صادرکننده. درنهایت صادرات و واردات برق ایران با کشورهای منطقه صرفا تعامل است و نامش را نمی‌توان فروش برق به کشورهای دیگر گذاشت.

  دولت تولید برق را کم کرده است

بررسی داده‌های آماری شرکت مادرتخصصی توانیر نشان می‌دهد طی ۱۰ سال اخیر با وجود آنکه مصرف برق، تعداد مشترکین و سرانه مصرف برق در ایران رشد قابل‌توجهی داشته است، میزان تولید برق در ایران و سرمایه‌گذاری در تولید برق به نسبت مصرف کشور افزایش نیافته است، لذا در حال حاضر میزان حداکثر تقاضای مشترکان از حداکثر توان تولیدی شبکه کل کشور پیشی گرفته و شاهد خاموشی برق در شهر تهران و سایر نقاط کشور هستیم.

بر این اساس گرچه روند قدرت نامی و عملی نیروگاه‌ها صعودی است، اما شیب آن از سال ۹۱ به بعد کاهش‌ یافته است، به‌طوری‌که قدرت نامی نیروگاه‌های تولید برق کشور در سال ۸۳ حدود ۳۷۳۰۰ مگاوات بوده که این میزان در سال ۹۶ به ۷۸۹۰۰ مگاوات رسیده است. همچنین قدرت عملی نیروگاه‌های تولید برق کشور نیز در سال ۸۳ حدود ۳۳۸۰۲ مگاوات بوده که این میزان در سال ۹۶ به ۶۸۴۷۱ مگاوات رسیده است. اما نکته قابل‌تأمل این است که رشد قدرت نامی و قدرت عملی نیروگاه‌های تولید برق کشور تا سال ۸۹ سالانه بین هشت تا ۱۰ درصد بوده که این میزان در سال ۹۱ به ۵.۶ درصدی کاهش ‌یافته است، اما از سال ۹۲ تا پایان سال ۹۶ رشد سالانه قدرت نامی و عملی نیروگاه‌های کشور، سالانه بین سه تا چهار درصد است و حتی در سال ۹۴ این میزان به حدود ۱/۱ تا ۱.۳ درصد بوده است.

  چرا با وجود نیاز داخل، ایران برق صادر می‌کند؟

طی روزهای اخیر خبری در فضای مجازی به‌سرعت پخش شد که ایران با وجود کمبود برق را به کشورهای منطقه می‌فروشد. البته که اصل خبر صحیح است، اما آنچه در این خبر نادیده گرفته‌شده بود، میزان واردات و تبادل برق بین ایران و کشورهای منطقه است.

بر این اساس داده‌های آماری نشان می‌دهد گرچه میزان صادرات سالانه برق ایران به کشورهای منطقه بیش از میزان واردات از آنهاست، دو نکته در این ‌بین در محافل خبر مغفول مانده است، به‌طوری‌که اولا میزان صادرات برق ایران در قبال میزان مصرف و تولید برق بسیار ناچیز است و ثانیا ایران در روزهای اوج مصرف و به‌ویژه در تابستان، میزان واردات برق ایران از همسایگان، کمتر از صادرات برق به آنها است.

نمودار پایانی به‌خوبی نشان‌دهنده این امر است. همان‌طور که گفته شد در روزهای اوج بار که ایران با قطعی برق مواجه است، آمارها نشان می‌دهد واردات برق ایران بیشتر از صادرات برق است، نتایج عملکرد سالانه شرکت توانیر نشان می‌دهد ایران در سال ۸۷، ۳۸۷۶ مگاوات برق صادر کرده است که این میزان در سال ۹۱ به ۱۱هزار مگاوات، در سال ۹۲ به ۱۱هزار و ۴۵۰۰ مگاوات، در سال ۹۳ و ۹۴ به ۹۸۰۰ تا ۹۶۰۰ مگاوات و در سال ۹۵ به ۶۶۰۰ مگاوات و درنهایت در سال ۹۶ به ۷۸۰۰ مگاوات رسیده است.

اما ایران طی سال‌های ۸۹ تا ۹۶ سالانه در قبال صادرات خود، بین ۴۲۰۰ تا ۳۰۰۰ مگاوات برق از کشورهای منطقه وارد کرده است که این موضوع نشان‌دهنده تبادل انرژی است و به آن معنا که برخی رسانه‌ها مدعی بودند مصداق ضرب‌المثل «چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است»، نیست. همچنین تفاوت میزان تبادل نیز به این معناست که در سایر فصل‌های سرد که مصرف برق کشور پایین است، ایران بخشی از برق مازاد بر نیاز خود را صادر کرده که قابل ذخیره نبوده و منطقی‌ترین روش، همان صادرات یا مصرف در بخش‌های دیگر چون صنعت و کشاورزی و... بوده است.

  ایمنی تولید برق ایران در مرز خطر است

یکی از پارامترهای مهم برای تولید برق رعایت فاصله ایمن بین حداکثر تقاضای مصرفی با حداکثر توان تولید برق است. به‌عبارت‌دیگر این ‌یک اصل اساسی در همه کشورهای جهان است که همواره میزان تولید حدود ۱۰ درصد از میزان مصرف در اوج بار بیشتر باشد، اما بررسی «فرهیختگان» از داده‌های  آماری شرکت توانیر نشان می‌دهد در سال‌های ۸۴ تا ۹۶، ‌جز دو سال ۹۰ و ۹۱، در همه‌ سال‌ها میزان تقاضای مصرفی در روزهای بحرانی سال بیش از حداکثر توان تولید شبکه بوده است. این مورد که در سال جاری نیز با شدت بیشتری رخ‌ داده است، علاوه‌بر اینکه موجب خاموشی برق در کشور می‌شود با استفاده از تمام ظرفیت نیروگاهی کشور برای تولید برق موجب کاهش تولید، امنیت برق و فرسودگی زودهنگام نیروگاه‌ها و تاسیسات خواهد شد.

بر این اساس در سال ۸۳ بیشترین میزان تولید برق در اوج بار حدود ۳۰ هزار و ۷۵۴ مگاوات و پیک مصرف برق نیز ۳۲ هزار و ۳۰۲ مگاوات بوده که میزان مصرف حدود ۱۵۴۸ مگاوات بیشتر از توان تولید برق در همان زمان است.

بررسی داده‌های آماری نشان می‌دهد طی ۱۳ سال اخیر ‌جز سه سال ۸۶، ۹۰ و ۹۱ که میزان کمبود برق کمتر از ۴۰۰۰ مگاوات بوده، در همه‌سال‌ها همواره کمبود برق در اوج بار بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ مگاوات بوده است و بیشترین میزان کمبود برق نیز مربوط به سال ۸۷ با ۳۳۸۱ مگاوات است. در سال جاری نیز میزان مصرف برق در روز ۱۱ تیر با شکستن رکورد مصرف لحظه‌ای برق به ۵۶ هزار و ۶۷۲ مگاوات رسید که این میزان، کمبود برق را به حدود ۲۰۰۰ مگاوات می‌رساند.

با توجه به اینکه گفته شد میزان مصرف برق در اوج مصرف از میزان حداکثر توان تولید برق کمتر بوده است، شاید این سوال پیش بیاید که چرا برق در همه این سال‌ها قطع نشده است؟ نتایج تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس و همچنین پژوهش‌های آماری شرکت توانیر نیز نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر میزان کسری نیاز برق با همکاری بخش‌های صنعت و کشاورزی جبران شده و در این مورد کمترین توجه به بخش خانگی شده است که در ادامه بحث خواهد شد.

  ۱۲ درصد از برق تولیدی کشور، هدر می‌رود

بررسی‌ها نشان می‌دهد میانگین تلفات برق در جهان هشت درصد و در کشورهای پیشرفته ۴.۵ درصد است اما بر اساس داده‌های آماری توانیر میزان تلفات برق در کل شبکه تولید و توزیع برق ایران گرچه از ۱۹ درصد در سال ۸۹ به ۱۲ درصد در سال ۹۵ رسیده، با این‌حال این میزان هنوز رقم بالایی است. حال اگر میزان تلفات برق در ایران حتی به همان هشت درصد کشورهای در حال‌توسعه نیز برسد، علاوه‌بر اینکه قطعی برق وجود نخواهد داشت، این میزان بر درآمد شرکت‌های تولید برق نیز خواهد افزود. در این زمینه معاون هماهنگی توزیع شرکت توانیر در مصاحبه با یکی از رسانه‌ها گفته است که تلفات یا هدررفت برق در ایران سالانه ۷۵۰ میلیارد تومان به کشور ضرر می‌زند.

  مصرف خانگی، برق کشور را می‌بلعد

بررسی داده‌های آماری شرکت مادرتخصصی توانیر نشان می‌دهد که از مجموع برق مصرفی کشور، در سال ۹۶ حدود ۳۳.۱ درصد آن به مشترکان خانگی، ۳۲.۸ درصد به صنایع، ۱۵.۴ درصد به بخش کشاورزی، ۹.۵ درصد آن به بخش عمومی، ۷.۴ درصد آن به سایر مصارف و ۱.۸ درصد آن به مصارف روشنایی معابر اختصاص یافته است. همچنین شاخص‌ها نشان می‌دهد متوسط مصرف مشترکان خانگی از رقم ۲۸۴۳ کیلووات ساعت در سال ۸۷، به ۳۰۱۳ کیلووات ساعت در سال ۹۶ رسیده است.

در این ‌بین میزان متوسط مصرف مشترکان برق طی ۱۰ سال اخیر تنها در سه سال ۹۰، ۹۱ و ۹۲ که هدفمندی یارانه منجر به افزایش هزینه برق مصرفی شد، کاهش‌یافته و طی چهار سال اخیر مصرف مشترکان خانگی به‌شدت افزایش‌ یافته است. به‌طوری‌که میزان متوسط مصرف برق از ۲۶۰۰ کیلووات ساعت در سال ۹۲ به ۳۰۱۳ کیلووات ساعت در سال ۹۶ رسیده است. همچنین این میزان در سال ۹۰ حدود ۲۵۵۶ کیلووات ساعت بوده است. حال با افزایش فعلی مصرف مشترکان برق در بخش خانگی و همچنین سهم بالای مصرف خانگی در بین سایر بخش‌ها، کنترل مصرف در این بخش برای جلوگیری از قطعی برق الزامی است.

  چه باید کرد؟

در سطح جهان برای رهایی از قطعی برق چندین راهکار وجود دارد که در این گزارش به صورت راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندت‌مدت از آنها بحث می‌شود.

راهکارهای کوتاه‌مدت:نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد در هنگام اوج مصرف برق، حدود ۵۰ درصد از برق کشور را بخش خانگی، ۱۸.۶ درصد را بخش صنعت، ۱۲.۵ درصد را بخش تجاری، ۷.۶ درصد را بخش کشاورزی و ۱۰.۵ درصد را نیز سایر بخش‌ها مصرف می‌کنند. بر این اساس نیمی از برق کشور در اوج مصرف که منجر به قطعی برق است، در بخش خانگی است. بر این اساس باید اساس برنامه‌ریزی کنترل مصرف بر بخش خانگی تمرکز کند. همچنین بررسی دیگری نشان می‌دهد تفاوت اوج مصرف تابستان و زمستان در سال ۹۶ بیش از ۲۰ هزار مگاوات بوده که این میزان نیز نشان‌دهنده سهم بالای مصرف وسایل سرمایشی است.

بر این اساس دو واقعیت وجود دارد: الف- بیشترین میزان مصرف مربوط به بخش خانگی است. ب- افزایش قابل توجه مصرف در تابستان ناشی از مصرف بالای وسایل سرمایشی است. تجربه جهانی نشان می‌دهد ۶ راهکار کوتاه‌مدت در این زمینه وجود دارد که عبارتند از:

۱-اصلاح نظام تعرفه‌گذاری اوج بار: بررسی نظام تعرفه‌گذاری کنونی کشور نشان می‌دهد که علاوه‌بر پلکانی بودن تعرفه‌های برق خانگی، در مناطق عادی به مقدار ۴۵ تومان بر هر کیلووات ساعت مصرف در ساعات اوج بار به قبوض برق اضافه‌شده و به میزان ۲۲.۵ تومان بر هر کیلووات ساعت نیز در زمان کم باری به آنان تخفیف داده می‌شود. از آنجا ‌که مقدار جریمه و تخفیف برای مشترکان یک اقلیم ثابت بوده، اما مقدار تعرفه‌های برق در پله‌های مختلف مصرفی متفاوت است

در نتیجه «نسبت قیمت زمان اوج به زمان کم‌باری» برای همه مشترکان یکسان نبوده و حتی با افزایش میزان مصرف این نسبت کاهش پیدا می‌کند. به‌عبارت‌دیگر در روش فعلی درصد جریمه اوج بار نسبت به‌کل بهای برق برای مشترکان پرمصرف بسیار کمتر از مشترکان کم مصرف است و در نتیجه مشترکان پرمصرف که معمولا سهم بیشتری از مصرف برق در زمان اوج بار دارند، ‌انگیزه کمتری برای کاهش مصرف خود در زمان اوج بار پیدا می‌کنند، لذا افزایش جریمه یا افزایش تعرفه اوج بار متناسب با افزایش مصرف، باید هر چه سریع‌تر در دستور کار دولت قرار گیرد.

۲-کاهش ساعت کار ادارات: در این زمینه اقدام شده است.

۳-افزایش تعامل با رسانه‌ها برای ارتباط با مردم: دولت باید در شرایط فعلی بیشترین ارتباط را از طریق رسانه ملی، شبکه‌های اجتماعی و سایر وسایل ارتباطی با مردم برقرار کند و دقیقا بگوید که اولا مشکل کمبود برق جدی است و ثانیا روش‌های فنی کاهش مصرف را به مردم آموزش دهد و درنهایت یک تعامل بین مردم و وزارت نیرو برای حل معضل مصرف بیش از نیاز تولید برق شکل بگیرد.

۴-توسعه تجهیزات کم‌مصرف سرمایشی: نتایج مرکز آمار در سال ۹۴ نشان می‌دهد که در حدود ۶۲.۵ درصد مردم از کولر آبی، ۱۹ درصد از کولر گازی و بقیه مشترکان هم غالبا از پنکه به عنوان وسایل سرمایشی در فصل تابستان استفاده می‌کنند. نتایج تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد نیز بسیاری از کولرهای موجود در رده انرژی G قرار داشته و فرسوده هم شده‌اند که ۲۰۰ وات توان مصرفی بالایی نسبت به کولرهایی با رده انرژی A دارند.

حال اگر تعداد کولرهای آبی برابر ۱۶ میلیون عدد در کشور برآورد شود و این کولرها با ارتقای رده انرژی، ۲۰۰ وات کاهش مصرف داشته باشند، آنگاه حداقل ۳۲۰۰ مگاوات از میزان مصرف کشور کاسته خواهد شد. همچنین یک کولر گازی در رده A توان مصرفی ۱۶۵۰ وات دارد که میزان مصرف برق را به‌شدت بالا می‌برد و توصیه‌های کارشناسی این است که نسبت به رده انرژی آن دقت شود و میزان استفاده از این کولرها جز در مناطق گرمسیر در نقاط دیگر چندان توصیه نمی‌شود.

۵-اصلاح برچسب انرژی وسایل سرمایشی: در این زمینه برچسب مصرف انرژی اغلب لوازم‌خانگی یا نسبت به استاندارهای جهانی بالاست، یا اینکه اطلاعات دقیقی به مشتری در این زمینه توسط فروشنده و همچنین توسط رسانه‌های عمومی داده نمی‌شود.

۶- تعویض و جایگزینی وسایل سرمایشی خانگی: با توجه به اینکه در سطح کشور ۱۶ میلیون کولر آبی و بیش از یک‌میلیون کولر گازی وجود دارد، پیشنهاد این است که دولت علاوه‌بر اینکه جایگزینی وسایل سرمایشی  پرمصرف نهادهای دولتی و عمومی را در دستور کار قرار دهد، با شیوه‌هایی چون اعطای تسهیلات خرید و استفاده از کارت اعتباری کالای ایرانی، زمینه جایگزینی وسایل سرمایشی با گرید انرژی  مناسب را برای مردم فراهم سازد.

در این زمینه گفته شد که تفاوت  مصرف کولر آبی گرید A و F حدود ۲۰۰ وات است که با جایگزینی کولرهای با گرید انرژی A میزان مصرف برق کشور به‌طور قابل توجیهی کاهش خواهد یافت. همچنین با توجه به اینکه اغلب کولرهای گازی کشور از طریق قاچاق به کشور وارد شده‌اند و این کولرها به دلیل مصرف بالای برق در بازار جهانی خریدار ندارند، آنها نیز با کولرهای کم‌مصرف جایگزین شود.  همچنین موارد زیر را می‌توان به‌عنوان راهکارهای بلندمدت مورد توجه قرار داد:توسعه تجارت برق با کشورهای همسایه، کاهش تلفات شبکه، استفاده از فناوری‌های ذخیره‌ساز برق، اصلاح ساختار مدیریت و تصدی‌گری در بخش انرژی و احیای اقتصاد برق باهدف توسعه سرمایه‌گذاری در تولید برق.