اقدام دستوری دولت

سیاست تک‌نرخی شدن ارز یک بحث آرمانی است و واژه آرمانی از این نظر به کار گرفته می‌شود که ویژگی‌های ساختاری اقتصاد ایران باعث می‌شود تک‌نرخی شدن ارز بیشتر از اینکه به واقعیت نزدیک شود، جنبه تخیلی پیدا کند.

در طول ۴۰ سال گذشته، بسیاری از دولتمردان به این مقوله پرداخته‌اند و بحث تک‌نرخی شدن ارز را در اکثر دولت‌ها می‌توان مشاهده کرد. ولی باید گفت که این بحث از پایه و اساس غلط است و با مشکلات فراوانی رو‌به‌رو خواهد بود.

این بحث از آنجایی غلط است که اصولا بازار باید ارز را تک‌نرخی کند و اساسا دولت نمی‌تواند دست به چنین اقدامی بزند، مگر به شکل دستوری و از طریق اهرم فشار.

اما چرا بازار در ایران توانایی چنین کاری را ندارد و از کارآمدی کافی برای مشخص کردن نرخ ارز برخوردار نیست.باید گفت با توجه به اینکه ایران کشوری نفتخیز و دارای اقتصادی متکی به نفت به عنوان تک محصول است و مهم‌ترین منبع درآمدی دولت و کشور از این ماده سیاه تامین می‌شود، باید رقم قیمت ارز در صادرات نفت را همواره در نظر داشت و آن را مبنایی برای محاسبه خرج و مخارج دولت در نظر گرفت.

زیرا دولت در برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلند‌مدت خود باید یک نرخ را برای ارز تعیین کند تا به وسیله آن بتواند محاسباتی برای به دست آوردن هزینه‌ها و درآمد‌های خود داشته باشد و در برنامه‌ریزی‌های بودجه‌ای خود تصویری از آینده اقتصادی کشور ‌ترسیم کند.اما از آنجایی که دولت در عمل نمی‌تواند ارز را در بازار تک‌نرخی نگه دارد و کنترل آن را خارج از توان خود می‌بیند، این اتفاق منجر به بروز مشکل و تعارض‌های مختلفی می‌شود.بنابراین تمام بحث‌ها در این زمینه فقط و فقط جنبه فروختن یکسری نظریات به مردم را دارد و می‌توان گفت این موضوع از پایه و اساس دچار مشکل است و با ساختار‌های اقتصادی ایران سازگاری ندارد.

وقتی دولت با کسری بودجه مواجه می‌شود، به این بحث می‌پردازد و با مطرح کردن این موارد سعی دارد افزایش نرخ ارز را توجیه و به واسطه افزایش قیمت دلار، بتواند کسری‌های درآمدی خود را جبران کند.

در حال حاضر نیز دولت به درآمد‌های ناشی از افزایش نرخ ارز نیاز جدی دارد و تاکنون تنها به خاطر مسایل بین‌المللی و از طرف دیگر انتخابات ریاست جمهوری سعی کرده از افزایش آن جلوگیری کند تا به نوعی اعلام کند دولت توانایی کنترل ارز را دارد.

با این حال در طول سال‌های گذشته اگرچه دولت تمام تلاش خود را برای کنترل ارز به کار بسته است ولی در بحث تولید داخل و کشاورزی با توسعه چشمگیری مواجه نشده‌ایم و نتوانسته‌ایم خودمان را با نیاز‌های موجود وفق دهیم. لذا تک‌نرخی شدن ارز هزینه هنگفتی برای اقتصاد کشور به همراه خواهد داشت.

زیرا با توجه به کمبودهایی که در زمینه تولیدات کالاهای مصرفی و محصولات کشاورزی داریم و نیازمند واردات از کشور‌های منطقه و جهان هستیم و همچنین تشدید میزان وارداتی که در سال‌های اخیر داشته‌ایم، هرگونه نوسانی در قیمت کالاهای وارداتی و قیمت‌های مبادلاتی می‌تواند تبعات زیادی در پی داشته باشد. به نوعی می‌توان گفت با بالا بودن تقاضای محصولات و کالاهای مصرفی، تقاضا برای ارز هم افزایش پیدا می‌کند و از آنجایی که دولت و بانک مرکزی از منابع کافی برای پاسخگویی به این حجم از تقاضا برخوردار نیستند، با افزایش شدید قیمت ارز و به ویژه دلار مواجه خواهیم شد.

*عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی

ارز تک‌نرخی، مطالبه بسیاری از فعالان اقتصادی و تجار کشور است که در طول سال‌های گذشته همواره مورد بحث محافل مختلف بوده و به ویژه با اظهار‌نظر‌های رییس کل بانک مرکزی و وعده‌هایی مبنی بر اجرایی شدن این طرح در نیمه دوم دوران حیات دولت یازدهم، هم‌اکنون موضوع تک‌نرخی شدن به عنوان یکی از جدی‌ترین خواسته‌های نظام اقتصادی کشور به شمار می‌رود که صدالبته اجرایی شدن آن با چالش‌ها و معضلات متعددی رو به رو خواهد بود که پیاده‌سازی این طرح را از سوی نهاد‌های مسوول با دشواری‌هایی مواجه خواهد ساخت.

با توجه به اینکه مهم‌ترین روش برای اطمینان بخشیدن به سرمایه‌گذاری مولد و سالم در اقتصاد، تک‌نرخی کردن ارز به شمار می‌رود، بسیاری از صادر‌کننده‌ها، وارد‌کننده‌ها و فعالان اقتصادی به ویژه در بخش خصوصی آرزوی اجرا شدن این طرح را دارند و با توجه به شرایط کنونی کشور انتظار می‌رود این امر در دولت دوازدهم محقق شود.

گفتنی است دو سال قبل رییس کل بانک مرکزی نوید تک‌نرخی شدن ارز را داد و اگرچه در آن زمان توافق برجام شکل نگرفته بود، ولی به نظر می‌رسید که اقدامات جدی بانک مرکزی برای رفتن به سمت ارز تک‌نرخی آغاز شده است زیرا در شرایط کنونی که روابط خارجی بهبود‌های چشمگیری داشته و درهای اقتصادی کشور روی صادر‌کنندگان و وارد‌کنندگان کالا و خدمات باز شده و کنترل قیمت‌ها و تورم در کشور به ثبات مناسبی رسیده است، انتظار می‌رود در آستانه تشکیل دولت دوازدهم یکی از محتمل‌ترین طرح‌ها برای پیاده‌سازی، حذف نرخ‌های مختلف دلار و ثبات آن تنها در یک رقم باشد.

هدیه تورم به اقتصاد

لازم است با نگاهی به اوضاع اقتصادی ایران در طول چهار دهه گذشته لزوم پیاده‌سازی این طرح را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم. به طور کلی می‌توان گفت جز در دو مقطع سال ۱۳۷۲ و نیز دوره بین سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۰، همواره نظام اقتصادی کشور دو یا چندنرخی بودن ارز را تجربه کرده است. برای دولت یازدهم هم ارز چندنرخی، میراثی بود که از دولت احمدی نژاد به یادگار مانده بود.

زمانی نه چندان دور نوسان قیمت ارز به قدری بود که لحظه به لحظه تغییر می‌کرد و دلارفروشان کنار خیابان برای اعلام قیمت دلار به رهگذران باید قیمت را در لحظه چک می‌کردند.

با این حال هم اکنون مدت‌هاست که قیمت ارز در بازار در کانال ۳۷۰۰ تا ۳۸۰۰ باقی مانده است و دلار دولتی هم قیمتی در حدود ۳۳۰۰ تومان دارد.

حال پس از گذشت ۱۰ سال کشمکش و درگیری با ارز چند نرخی، گمانه زنی ها در مورد آینده تک نرخی شدن ارز و نقش آفرینی چندگانه آن در اقتصاد ایران که لازمه آن گذر از یک پدیده وارونگی است ،بالا گرفته است.

زمزمه کسری بودجه

از سوی دیگر زمزمه کسری بودجه ناشی از تعهدات دولت به بخش‌هایی که بدهکار است و البته دو طرح یارانه نقدی و طرح سلامت بودجه، دولت را بیش از گذشته فربه کرده است. از همین رو بعید به نظر می‌رسد که اگر ارز رسمی یکسان شود، قیمت‌ها تمایل به پایین آمدن داشته باشند. هرچند که صادرکننده‌ها بیشتر تمایل دارند که ارزی که تک‌نرخی می‌شود، بالاتر از ارقام کنونی بازار باشد، اما برخی اقتصاددانان هم هشدار می‌دهند که اگر ارز تک‌نرخی شود، تورم به اقتصاد هدیه خواهد داد و هزینه‌های سنگینی گریبانگیر کشور خواهد شد.

کمک به اقتصاد ملی

با تمام این تفاسیر، در این زمینه اتفاق نظر وجود دارد که مهم‌ترین روش برای اطمینان بخشیدن به سرمایه‌گذاری مولد و سالم در اقتصاد، تک‌نرخی کردن ارز است و دولت دوازدهم برای ادامه اصلاح ساختارهای اقتصادی لازم است این سیاست را اجرایی کند، زیرا این اقدام بزرگترین خدمت به سرمایه‌گذاری مولد به خصوص در بخش تولید صنعتی محسوب می‌شود.

صادرکننده‌ها بسیار تمایل دارند که قیمت ارز تک‌نرخی عددی در آستانه چهار هزار تومان باشد، در مقابل کارشناسان زیادی هم می‌گویند، عدد ۳۷۰۰ تومان رقم مناسبی برای ارز تک‌نرخی است، زیرا بازار به این رقم پالس مثبت نشان داده و مدت‌هاست در همین حوالی سیر می‌کند.

نرخ دلار، تاثیر زیادی بر همه شاخص‌های اقتصادی مثل صادرات، واردات، قیمت تمام شده تولید داخلی و رقابت‌پذیری کالاهای تولید داخل در بازار جهانی دارد. به همین دلیل، رسیدن به یک نرخ مصلحتی که برای اقتصاد ملی مفید باشد یک کار چندبعدی و چندوجهی است که به سایر موضوعات اقتصادی مثل نرخ بهره و سود بانکی، نرخ تسهیلات و درآمدهای رسمی و غیررسمی دولت از منابع ارزی که در اختیار دولت است بستگی دارد.

از سویی برای کنترل بازار، چون به لحاظ قانونی نرخ ارز به صورت شناور مدیریت شده است، باید در سطحی صورت بگیرد که برای اقتصاد ملی مفید باشد. طبیعی است برای کنترل این نوسانات قبل از هرچیز منابع ارزی دولت تعیین‌کننده است که چقدر می‌تواند در بازار مداخله کند. 

تاثیر بازار‌های جهانی بر دلار

بازار جهانی هم بر اجرای سیاست ارز تک‌نرخی تاثیر مستقیم دارد.نوسان دلار در بازار جهانی سبب شده در چند ماه گذشته قیمت دلار در مقابل سایر ارزها تقویت شود. دراین میان طبیعی است همه اقتصادها به دنبال تقویت ارزش پول ملی باشند.

برخی موسسات مطالعات اقتصادی مثل «بامداد» اواخر سال گذشته پیش‌بینی کردند که در شهریورماه قیمت دلار در بازار جهانی نسبت به سایر ارزها تقویت خواهد شد. این موضوع بی‌تردید بر بازار ارز ایران هم تاثیر خواهد گذاشت. هرچند بازار ارز در ایران به ثبات و قیمت‌های واقعی نیاز دارد، اما بازار جهانی را هم نباید نادیده گرفت. چه آنکه هرگونه نوسان بازار جهانی بر بازار ایران هم تاثیر می‌گذارد، به این دلیل که بخش بزرگی از درآمدهای ایران ناشی از فروش نفت است.

از همین رو توصیه اکید کارشناسان این است که نرخ ارز واقعی با معیار برابری قدرت خرید باید به گونه‌ای تعیین شود که هم تلاطم‌های اقتصاد را تحت پوشش قرار دهد و هم بازار داخلی به شفافیت برسد.

در واقع می‌توان گفت راه زیادی برای تک‌نرخی کردن ارز در پیش است و با در نظر گرفتن تمام جوانب و طی یک فرایند کارشناسی و مدیریت شده می‌توان ارز تک‌نرخی در کشور را تثبیت کرد تا با اصلاح ساختارهای اقتصادی امکان سرمایه‌گذاری مولد و سالم در اقتصاد ایران فراهم شود.

محمدقلی یوسفی