وقتی از خطرات پسماندهای دارویی سخن می‌گوییم دقیقا از چه حرف می‌زنیم؟ شاید خبر کشف رد پای ۲۹ قلم دارو در رودخانه‌ای در انگلستان بیشتر از هر توضیح دیگری بتواند روشنگر این موضوع باشد. داروهایی که به گفته محققان شامل داروهای ضد افسردگی، آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای درمان صرع و دیابت بوده است.
داروهایی که شاید رد پایشان در آب رودخانه‌های ایران نیز دیده شود اما قطعا میزان این آلودگی با توجه به وضعیت نابسامان پسماندهای دارویی، دسترسی آسان و بدون نسخه پزشک و آمار بالای مصارف برخی از آنها در ایران تفاوت بسیاری با انگلستان خواهد داشت. گرچه هنوز آمار دقیقی از این آلودگی در ایران در دسترس نیست.
آلودگی بخش‌های مختلف محیط از جمله آب، خاک و هوا به وسیله پسماندهای دارویی یکی از نگرانی‌های محیط زیست است. هر فرد اروپایی در سال بین ۵۰ تا ۱۵۰ گرم دارو مصرف می‌کند. داروهای دامپزشکی گرچه در مقادیر کمتری از داروهای انسانی مصرف می‌شود اما داروهایی که حیوانات خانگی مصرف می‌کنند یکی از بخش‌های در حال رشد بازار محصولات دارویی جهان را تشکیل می‌دهند. در اکثر کشورهای عضو اتحادیه اروپا ۳ تا ۸ درصد از کل داروهای فروخته شده مصرف نمی‌شوند و حتی نزدیک به ۵۰ درصد از آنها جمع‌آوری هم نمی‌شود.
اما مسئله اصلی این است که ما فاقد یک چشم‌انداز کلی از تبعات زیست محیطی تخلیه داروها در محیط زیست هستیم و در نظر گرفتن روشی برای کاهش پسماندهای دارویی برای سلامت انسان‌ها ضروری است. باقیمانده انواع مختلف محصولات دارویی نظیر هورمون‌ها، ضد سرطان، ضد افسردگی‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و ... در بخش‌های مختلف محیط‌‌زیست شناسایی شده است که این سوال را مطرح می‌کند که آیا بقایای این داروها مخاطره‌ای برای گیاهان، حیوانات یا انسان‌ها ندارد؟
چگونه محصولات دارویی وارد محیط زیست می شوند؟
بین ۳۰ تا ۹۰ درصد از دوز یک داروی خوراکی به عنوان ماده فعال در ادرار حیوانات و انسان‌ها دفع می‌شود و بخش قابل توجهی از آنها در توالت‌ها و فاضلاب‌ها دفع می‌شوند و پایان می‌یابند. البته مصرف نامناسب و بیش از حد داروها ممکن است منجر به انتشار بیش از حد گازهای گلخانه‌ای شود. در اتحادیه اروپا، سهمی برای تسهیلات ساخت محصولات دارویی به منظور کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای یا تاثیرات مخرب پسماند داروها در نظر گرفته‌اند. هنگامی که داروها در محیط زیست منتشر و تبدیل می‌شوند و بخش‌های مختلف محیط زیست از جمله سطح آب و خاک و هوا را آلوده می‌کنند.
داروهایی که در چربی حل می‌شوند، توانایی جمع شدن در بافت‌های چربی حیوانات را نیز دارند و می‌توانند به زنجیره غذایی انسان هم وارد شوند. این محصولات می‌توانند توسط هورمون‌ها یا سوخت و ساز بدن موجودات زنده یا از طریق فرایندهای فیزیکی - شیمیایی خاک و آب را آلوده کنند. برخی از محصولات دارویی می‌تواند حتی پس از تصفیه فاضلاب پایدار بمانند و سلامت را تهدید کند.
خطرات بقایای داروها بر اکوسیستم‌‌ها
خطرات زیست محیطی طیف وسیعی از مواد دارویی می‌تواند ناچیز باشد چرا که آنها به مدت طولانی در محیط باقی نمی‌مانند و خیلی سمی نیستند. اما برخی از داروها، مخصوصا ضد عفونت‌های انگلی، ضد میکروبی، آنتی بیوتیک‌ها و استروژن که اثرات اکولوژیکی دارند، در موارد خاص خطرهای محیطی را ایجاد می‌کنند. به عنوان مثال، جمعیت کرکس‌ها در شبه قاره هند به علت مسمومیت با دیکلوفناک (یک داروی مسکن) کاهش یافته است. این دارو در لاشه‌های موجوداتی که کرکس‌ها از آنها تغذیه کرده بودند، وجود داشته است.
تاثیرات بالقوه بقایای داروها بر انسان
اثرات مخرب بقایای داروها بر روی انسان نسبت به تاثیرات مخربی که بقایای داروها بر محیط زیست می‌گذارند، کمتر قابل مشاهده است. تاثیر بقایای داروها در آب آشامیدنی یا در غذای انسان‌ها بسیار کم است و سبب نگرانی نمی‌شود اما اگر انسان به مدت طولانی در معرض این آلاینده‌ها باشد و از آب و غذایی که آلوده به بقایای داروها هستند، تغذیه کند ممکن است سلامتیش به خطر افتد. تا به امروز هیچ محدودیت قانونی برای داروهای انسانی که به طور بالقوه در محصولات دامی نظیر شیر و ماست و ... یافت می‌شوند، وجود ندارد، چرا که میزان تاثیرات آن بسیار ناچیز است، اگرچه که در حال حاضر تاثیر آن به خوبی مشخص نیست. به عنوان مثال، در اروپا تنها غلظت‌های بسیار پایین آنتی بیوتیک‌های دامپزشکی در محصولات لبنی یافت می‌شود.
ردپای ۲۹ قلم دارو در آبهای انگلستان
اما آنچه که می‌تواند به این فرضیات قوت دهد، تحقیقاتی است که وجود آلودگی دارویی در محیط زیست را ثابت می‌کند. تحقیقاتی که اگرچه همچنان نمی‌توانند به طور واضح و دقیق اثرات بالقوه آلودگی دارویی در محیط زیست بر سلامت انسان را مشخص کنند اما این نگرانی را به وجود آورده‌اند که در بلند مدت این آلودگی می‌تواند بر سلامت انسان‌ها و سایر موجودات در طبیعت تاثیرگذار باشد. به طور مثال روزنامه ایندیپندنت در گزارشی نتایج تحقیقاتی را منتشر کرده که از وجود رد پای ۲۹ قلم دارو در رودخانه‌های شهر یورک یکی از شهرهای مهم انگلستان خبر داده است.
در این گزارش آمده است، این ترکیبات شامل داروهای ضد افسردگی، آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهایی برای درمان صرع و دیابت بوده است. این داروها شامل داروهایی هستند که معمولا در انگستان قابل دسترسی نیستند و تصور می‌شود که توسط گردشگران چینی و آمریکایی به انگلستان آورده شده‌اند. محققان درباره این یافته‌ها می‌گویند برخی از مواد مخدر در سطوح بالاتر که قبلا در مناطقی از اروپا و آسیا دیده شده‌اند نیز در این آبها یافت شده‌اند اما محققان افزوده‌اند که هر فرد با نوشیدن دو لیتر از آب این رودخانه می‌تواند یک میلیونیم دوز روزانه یک بیمار از دارو را دریافت کند. این تحقیق آب رودخانه یورک را با سطوح بالاتری از آنتی هیستامین‌های موجود در تابستان و مقادیر بالاتر داروهای مرتبط با علائم سرماخوردگی و آنفلوانزا در فصل زمستان نشان می‌دهد.
تیم دانشگاه یورک که این تحقیق را انجام داده، اعلام کرده است که با توجه به اینکه میزان داروهای موجود در دو رودخانه «اوس» و «فاس» بسیار اندک بوده، اما نگرانی‌ها در مورد پیامدهای دراز مدت آن وجود دارد. پروفسور آلیستر باکسال که نظارت بر این تحقیقات را برعهده داشته می‌گوید: «هیچ شواهدی مبنی بر تاثیر آلودگی آب رودخانه با داروها بر روی سلامت انسان وجود ندارد اما قطعا این مورد سزاوار تحقیقات بیشتری است.»
او افزوده: « با این حال اگر در کوتاه مدت آلودگی آب از داروها تاثیری بر سلامت افراد نداشته باشند اما مهم این است که این داروها به طور مداوم به محیط زیست منتقل می‌شوند و ما در طول عمر خود در معرض آن قرار خواهیم گرفت. بنابراین، این نگرانی وجود دارد که ممکن است برخی از داروهایی که رد پای آنها در آبهای جاری دیده می‌شود باعث آسیب شوند.» او گفته است که هنوز دانشمندان نتوانسته‌اند به این سوال که آیا قرار گرفتن انسان‌ها در معرض دوز پایین داروها در مدت طولانی می‌تواند سبب آسیب شود یا خیر، پاسخ دهند. همچنین در مورد تاثیرات مواد مخدر در اکوسیستم سوالاتی وجود دارد.
زهرا داستانی
- 9
- 6
