اتحاد ميان ايران، عراق و تركيه در برابر برگزاري همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق هر روز ابعاد جديدتري به خود مي‌گيرد. تنها ٢٤ ساعت پس از برگزاري مراسم خاكسپاري جلال طالباني، نخستين رييس‌جمهور كرد عراق در سليمانيه بود كه وزارت خارجه عراق در يادداشتي رسمي از ايران و تركيه خواست گذرگاه‌هاي مرزي خود با منطقه كردستان را بسته و معاملات تجاري با اين منطقه را متوقف كنند. براساس متن اين يادداشت كه تحويل سفارتخانه‌هاي ايران و تركيه در بغداد داده شده است،
از هر دو كشور دوست و همسايه خواسته شده است كه تا زمان تحويل گذرگاه‌هاي مرزي از سوي اقليم به دولت مركزي عراق آنها را مسدود كند. به نظر مي‌رسد كه اقدام‌هاي تنبيهي مشترك تهران، بغداد و آنكارا در برابر اربيل كه از نخستين ساعات برگزاري همه‌پرسي در ٢٥ سپتامبر آغاز شد، با توجه به اصرار مسوولان منطقه اقليم براي حركت در مسير استقلال هر روز بعد تازه‌تري به خود مي‌گيرد. دولت مركزي بغداد تاكنون چندبار از اربيل خواسته كه تمامي گذرگاه‌هاي مرزي و فرودگاه‌هاي موجود در محدوده كردستان را به بغداد واگذار كند اما اين درخواست تا به امروز با مخالفت اربيل روبه‌رو شده است.
درحالي كه ايران و تركيه از زمان آغاز بحث‌ها در مورد برگزاري همه‌پرسي جدايي اقليم كردستان از عراق تلاش كردند با موضعي واحد فشار يكساني را بر چهره‌هاي سياسي فعال در كردستان عراق وارد كنند اما سفر محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان به سليمانيه براي شركت در مراسم تشييع جنازه جلال طالباني در رسانه‌هاي ترك بازتاب بسياري داشت و برخي روزنامه‌نگاران اين كشور، سفر ظريف را با توجه به اينكه هيچ مقامي از تركيه در مراسم حضور نداشت مورد انتقادهاي البته نه‌چندان تند و تيز قرار دادند.
ايران و تركيه از مدت‌ها پيش درباره نوع رفتار با اقليم كردستان عراق با هم اختلاف داشته‌اند. حضور كردها در مرزهاي جنوب و جنوب شرقي تركيه همواره در چند دهه گذشته خاري به چشم آنكارا بوده است و اين در حالي است كه در يك مقطع زماني، آنكارا كه به‌شدت نگران تاثيرپذيري اقليت كرد مستقر در تركيه از كردهاي شمال عراق بود با هماهنگي با دولت مركزي عراق موفق به جلب نظر مساعد بغداد شد و مجوز لازم براي تعقيب و انهدام گروه‌هاي كرد در عمق مناطق شمالي عراق را دريافت كرد.
پس از تشديد بحران امنيتي در سوريه و آزادسازي قوه كردها در اين كشور و البته رفت و آمد آزاد كردهاي تركيه به سوريه، نگراني تركيه در مورد شكل‌گيري خط مشتركي ميان كردهاي سه كشور سوريه، تركيه و عراق افزايش يافت و در نتيجه آنكارا تصور كرد كه با برخورد با اقليم كردستان عراق به مثابه يك كشور مي‌تواند مانع از شكل‌گيري اتحادي ميان كردهاي تركيه و ساكنان منطقه اقليم در شمال عراق شود.
در اين راستا تركيه اقدام‌هاي خودسرانه بسياري را در قبال اقليم آغاز كرد كه دو مورد آن سفرهاي متعدد و متنوع مسوولان ترك به اربيل بدون اطلاع و اذن دولت مركزي و همچنين اجازه آنكارا به اربيل جهت صدور نفت منطقه كردستان از طريق مرزهاي تركيه بود. اين اقدام‌هاي تركيه عملا منجر به تنش شديد ميان آنكارا و بغداد شد. ايران اما در آن‌سوي ميدان همواره رابطه مديريت شده‌اي با منطقه اقليم كردستان به عنوان بخشي از كشور عراق را پيش برد و در نتيجه رابطه تهران و بغداد با توجه به احترام دوطرف به تماميت ارضي يكديگر در مسير صعودي قرار گرفت.
در جريان سفر رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه به ايران نيز مساله همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق يكي از اصلي‌ترين سوژه‌هاي روي ميز بود. در نشست خبري مشتركي كه با حضور حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان و رجب طيب اردوغان همتاي ترك صورت گرفت تفاوت در لحن ميان دو مقام درباره وضعيت پيش آمده در كردستان عراق كاملا مشخص و مبرهن بود. درحالي كه حسن روحاني در انتخاب كلمات و جملات دقت كرد تا تاكيد را بر تصميم جمهوري اسلامي ايران بر حفظ تماميت ارضي كشورها و عدم تغيير مرزهاي جغرافيايي بگذارد اما همتاي ترك وي ترجيح داد به سنت چندسال اخير براي بيان مقصود خود از كلمات تند و تيز و تهديد‌كننده استفاده كند.
رييس دولت دوازدهم در حضور خبرنگاران و همتاي ترك خود وضعيت دو كشور سوريه و عراق از اين حيث را به هم شبيه دانست و تاكيد كرد كه ايران با هرگونه تجزيه طلبي كه طرح آن از سوي بيگانگان براي منطقه برنامه‌ريزي شده باشد، مخالف است. وي همچنين تلاش كرد ميان مردم كردستان و سياستمداراني كه تصميم جدايي كردستان از عراق را پيش مي‌برند، تفكيك قايل شود و با تاكيد بر اينكه مردم كردستان، همسايگان خوب ايران هستند و تهران به دنبال اعمال فشار بر آنها نيست، خاطرنشان كرد كه اين مردم بايد تصميمات اشتباهي كه برخي سران اقليم اتخاذ كردند را جبران كنند. ترجيح بند سخنان روحاني نيز نوعي هشدار با توسل به زبان نرم و ديپلماتيك بود و تاكيد كرد كه تركيه، ايران و عراق در اين مسير چاره‌اي ندارند جز آنكه اهداف راهبردي خود را در منطقه دنبال كنند.
در مقابل، رييس‌جمهور تركيه از تريبون ايران تندترين كلمات را براي حمله به كردهاي شمال عراق انتخاب كرد و به صراحت اعلام كرد كه اين تصميم نه مشروع و نه مقبول است. وي با اشاره به اينكه ايران و تركيه در اين مورد موضع واحدي دارند ادعا كرد كه دو طرف تدابير خاصي را براي برخورد با اين موضوع در نظر گرفته‌اند. در حالي كه رابطه تركيه و اسراييل در وضعيت كاملا عادي به سر مي‌برد اما رييس‌جمهور تركيه از خاك تهران تاكيد كرد كه مساله جدايي اقليم كردستان از عراق ماجرايي است كه روي ميز موساد در مورد آن تصميم‌گيري شده است.
در حالي كه ايران در مورد توسل به گزينه نظامي تاكنون هيچ سخن رسمي به ميان نياورده و همواره از ابتداي بحث در مورد برگزاري همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق تلاش كرده بر گزينه ديپلماسي تاكيد كند و در مورد استفاده از لفظ گزينه نظامي تحفظ به خرج مي‌دهد، اما برخي چهره‌هاي ترك مانند مولود چاووش‌اوغلو اين گزينه را هم رد نمي‌كنند و به عنوان نمونه در پاسخ به سوال‌هايي در مورد احتمال حضور نيروهاي تركيه در شمال عراق مي‌گويند كه اگر تهديد تروريستي از سوي اين منطقه احساس كنند دست به دفاع خواهند زد.
ميان ايران و تركيه به عنوان رقباي كهن همواره نوعي بي‌اعتمادي جاري بوده است. هرچند كه مقام‌هاي تركيه در اظهارنظرهاي خود درباره اين رابطه پر شك و ترديد به عدم تبعيت آنكارا از تحريم‌هاي هسته‌اي كه عليه ايران در سال‌هاي پيش از حصول برجام اعمال مي‌شد، اشاره مي‌كنند اما حافظه سياسي ايراني‌ها در شش سال گذشته مملو از تيرهاي رنگارنگي است كه از جانب آنكارا به بدنه رابطه وارد شده است. پس از تعميق بحران سياسي – امنيتي در سوريه ايران و تركيه در دو سوي ميدان قرار گرفتند و همين يارگيري‌ها بود كه آنكارا را به رياض نزديك و از تهران در ميدان عمل دورتر كرد.
هرچند كه ايران در جريان كودتاي نافرجام تركيه در جولاي سال ٢٠١٦، نخستين كشوري بود كه حمايت رسمي خود از دولت مركزي را اعلام كرد اما تنها چندماه پس از اين حادثه بود كه رييس‌جمهور تركيه در سخناني تند و تيز در خاك رياض و پس از آن چندبار به مناسبت‌هاي مختلف در داخل كشورش، تهران را به فعاليت‌هاي منطقه‌اي ويرانگر و البته تلاش براي ترويج هلال شيعي متهم كرد. در چنين شرايطي به نظر مي‌رسد كه ايران اين‌بار با توجه و طمانينه بيشتري از اتحاد با تركيه در قبال مساله كردستان عراق سخن مي‌گويد.
در حالي كه ترك‌ها تلاش مي‌كنند آب خوردن خود در اين پرونده را هم با ادعاي هماهنگي ميان تهران و آنكارا در سطح بين‌المللي مطرح كنند اما سفر محمد جواد ظريف، وزير خارجه كشورمان به سليمانيه براي شركت در تشييع جنازه جلال طالباني نشان داد كه ايران از دروازه دوستي با كردستان عراق دور نشده است و درست مانند نخستين روزهاي گرفتاري كردهاي عراق در دستان داعش كه تهران به مدد طلبي اقليم كردستان لبيك گفت، هنوز هم ايران توسل به ديپلماسي را بهترين گزينه براي حل و فصل اختلاف با كردهاي اقليم كردستان مي‌داند. محمد جواد ظريف در اين سفر مراقب بود تا مقام‌هاي اقليم احترام ايران به مام جلال را به اشتباه عقب‌نشيني از موضع تهران در برابر كليت همه‌پرسي جدايي تعبير نكنند لذا به منظور عدم تحت‌الشعاع قرار دادن تحريم، ابتدا به بغداد و سپس به سليمانيه رفت.
هنوز نمي‌توان از اتحاد گفت
در چنين شرايطي سوال اساسي اين است كه آيا ايران و تركيه در مساله كردستان عراق با هم متحد شده‌اند يا بايد آنها را در بهترين حالت دو همكار در يك پروژه مشترك دانست؟ سايت عرب‌نيوز، در تازه‌ترين نگاه تحليلي به ماجراي رابطه ايران و تركيه در سايه همه‌پرسي اقليم كردستان عراق به قلم يك روزنامه‌نگار و تحليلگر مسائل خاورميانه در تركيه مي‌نويسد: در سال ١٩٣٧، ايران، تركيه، عراق و افغانستان قراردادي موسوم به پيمان سعدآباد را امضا كردند.
دولت‌هاي امضا‌كننده اين پيمان متعهد شدند از مداخله در امور داخلي يكديگر خودداري كنند، مرزهاي مشترك را محترم بشمارند، از هرگونه تجاوز نسبت به يكديگر خودداري ورزند و از تشكيل جمعيت‌ها و دسته‌بندي‌هايي كه هدف آنها اخلال در صلح ميان كشورهاي هم جوار و هم پيمان باشد جلوگيري كنند. اين تفاهم تنها ٥سال طول كشيد اما اين روزها كه تركيه، ايران و عراق در حال شكل دادن به جبهه‌اي براي مقابله با استقلال‌طلبي كردستان هستند برخي دوباره در گوشه و كنار در مورد تفاهم جديد سعدآباد سخن مي‌گويند.
در جريان سفر اردوغان به ايران، دوكشور به توافقنامه‌هاي رسمي اعلام شده دست يافتند و البته تفاهم‌هاي سياسي غيررسمي كه احتمالا پشت پرده در مورد آن به اجماع رسيده‌اند و در چند روز آينده نتيجه آن مشخص خواهد شد. رفت و آمدها ميان ايران و تركيه در چندهفته اخير تنوع بيشتري به خود گرفته و نكته حايز اهميت در تمام آنها نيز مساله ديد و بازديد مقام‌هاي ارشد نظامي دو كشور است. مساله‌اي كه از زمان انقلاب اسلامي ايران بي‌سابقه بوده است. مانورهاي مشتركي كه ميان ايران و تركيه در مرزهاي كردستان انجام مي‌شود نشان مي‌دهد كه دو طرف در حال وارد كردن رابطه خود به فاز جديد هستند.
روساي جمهور ايران و تركيه هر دو در نشست خبري كه در تهران داشتند تاكيد كردند كه اگر كردستان به اصرارهاي خود براي تشكيل كشور مستقل ادامه دهد، تدابير بيشتري از سوي اين دو كشور همگام با دولت مركزي در بغداد برداشته خواهد شد. درحالي كه نشانه‌ها از احتمال اتحاد ميان ايران و تركيه خبر مي‌دهد اما سوال‌هاي اساسي در اين ميان وجود دارد كه بايد درباره آنها به پاسخي رسيد. پرسش‌هايي از اين دست كه اين شراكت تا چه زمان طول خواهد كشيد؟ اگر فاكتور بغداد را از اين شراكت و اتحاد خارج كنيم، تفاهم ميان ايران و تركيه تا چه زمان پايدار مي‌ماند. با توجه به اختلاف‌هايي كه ميان ايران و تركيه در بسياري از پرونده‌هاي منطقه‌اي وجود دارد به سختي مي‌توان رابطه تازه تاسيس ميان اين دو را اتحاد خواند. بنابراين مي‌توان گفت كه فعلا از تفاهم سعدآباد ديگري ميان ايران و تركيه خبري نيست.
سرنوشت منطقه نفت‌خيز و ثروتمند كركوك مي‌تواند بر حجم همكاري‌هاي ايران و تركيه در آينده نه‌چندان دور تاثيرگذار باشد. تهران و آنكارا هر دو اعلام كرده‌اند كه حضور كركوك در همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق بسيار تحريك‌كننده و البته غيرقابل قبول است. در شرايطي كه كركوك در نتيجه اين همه‌پرسي سرنوشت خود را به اقليم گره بزند، اتحاد ميان ايران، تركيه و بغداد هم محكم‌تر خواهد شد. دوره همكاري و شراكت ميان ايران و تركيه در منطقه نيز به مدت زماني بستگي دارد كه اين بحران در منطقه اقليم ادامه پيدا كند.
- 18
- 1
