چگونه اوباما و ترامپ، رقابت عربستان و ایران را تشدید کردند؟

دیپلماسی ایرانی، از استعفای ناگهانی (و سپس پس گرفتن استعفا) سعد حریری نخست وزیر لبنان، تا بحران بین کشورهای اطراف خلیج فارس با قطر، و نبرد برای نفوذ در داعش در عراق، و جنگ های داخلی در یمن و سوریه، نشانه های نبرد منطقه ای حکومتی عربستان و ایران در همه جا قابل مشاهده است.

این درگیری از زمان آغاز قیام های عربی در سال ۲۰۱۱ افزایش یافت و به واسطه ترکیبی از رقابت ژئوپلیتیکی، فرقه گرایی مذهبی و ناسیونالیسم ادامه پیدا کرد. با اینکه آمریکا بازیگر اصلی در این مبارزه نیست، اما نقش مهمی در آن دارد. باراک اوباما در تلاش هایش برای از بین بردن اختلاف دو طرف شکست خورد. استراتژی دونالد ترامپ در اتخاذ رویکرد مقابله ای با ایران، و حمایت بدون قید و شرط از عربستان سعودی، وضعیت را تشدید کرده است. اما اتحاذ سیاست حد وسط، احتمال بیشتری برای موفقیت دارد.

افزایش رقابت منطقه ای

با آغاز قیام های عربی در سال ۲۰۱۱، دو کشور احساس خطر کردند. ایران ترسید که با از دست دادن بشار اسد، رئیس جمهور سوریه، نزدیکترین متحد عرب، منابع مالی ارسالی به حزب الله از بین رفته و به طور چشمگیری نفوذ ایران در منطقه کاهش یابد. همچنین حضور داعش در سال ۲۰۱۴ در حدود ۳۲ کیلومتری مرزهای ایران، یک خطر امنتیتی برای آن محسوب می شد.

عربستان نیز از حوادث منطقه ای نگران شده بود. سقوط حسنی مبارک، رئیس جمهوری مصر، کشورهای عرب حاشیه خایج فارس را نگران کرد. اما آنها همچنین فرصت های ویژه ای برای سرنگونی نزدیکترین متحد ایران در سوریه به دست آورده بودند. این امر باعث شد عربستان سعودی در اوایل جنگ، فعالانه از گروه های سنی پشتیبانی کرده و آنان را مسلح کند.

نتیجه نهایی آن شد که طی هفت سال گذشته، تقریبا در هر گونه درگیری عمده در خاورمیانه، ردپایی از رقابت ایران و عربستان دیده می شود.

تنش هسته ای

اوباما به درستی تصمیم گرفت تا برنامه هسته ای ایران را در اولیت قرار دهد. ایران هسته ای می توانست تنش ها را در منطقه به شدت افزایش دهد و بین ایران و عربستان و اسرائیل رقابت هسته ای ایجاد کند.

با این حال، دولت اوباما می توانست روی چالش هسته ای تمرکز کند و در عین حال اقدامات بیشتری را برای مقابله با اقدامات ایران در منطقه، به خصوص در سوریه انجام دهد، اما چنین کاری نکرد. از همین رو عربستان سعودی به این مذاکرات خوش بین نبود و از سوی ایران احساس خطر می کرد. این عدم اعتماد به آمریکا، عربستان را به اقدامات خصمانه و مسلح کردن گروه ها در سوریه، دخالت در بحرین، و از همه مهم تر، مداخله در یمن سوق داد. آمریکا تلاش کرد با فروش تسلیحات عمده، حمایت جزئی از مداخله عربستان در یمن، و فرستادن هیئت نمایندگان تراز بالا، اعتماد عربستان را جلب کند؛ ولی در نهایت موفق عمل نکرد.

ترامپ اوضاع را بدتر کرد

دولت ترامپ با حمله به برجام، مهمترین دستاورد اوباما، و دادن چراغ سبز به عربستان برای سیاست های خصمانه در منطقه، اوضاع را به شدت ملتهب کرد. سخنرانی های وی درباره ایران و حزب الله شدید اللحن است، ولی در عمل ترامپ برای مقابله با آنها کاری انجام نمی دهد. نتیجه این نوع سیاست، ایران را متحدتر و خصمانه تر کرده است. هفته گذشته، ایران طی بیانیه های عمومی خود، اعلام پیروزی علیه داعش کرده و آمریکا و عربستان سعودی را به خاطر حمایت و ایجاد آن مقصر دانست.

آمریکا با عربستان، و مهمتر از همه با شاهزاده محمد بن سلمان ارتباط خوبی برقرار کرده است. اما به جای استفاده مثبت از نفوذ خود، دست عربستان را برای اتخاذ هر گونه سیاست دلخواه، به طور کامل باز گذاشته است.

رویکرد ترامپ و اوباما، موجب شده است دو طرف، رفتاری خصمانه تر داشته باشند.

اتخاذ سیاست حد وسط

دولت ترامپ باید سیاست خود را نسبت به ایران عوض کند و سیاستی مشابه سیاست اوباما با ترکیبی از فشار و اعمال نفوذ در منطقه، اتخاذ کند. هدف نباید افزایش درگیری با ایران باشد، بلکه باید به صورت شفاف و موثر، خط قرمزهای آمریکا مشخص شود. این رویکرد سخت تر باید همراه با تمایل به مذاکره با ایران باشد. تیلرسون باید مسیر مستقیم مذاکرات با جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران را مانند گذشته، باز کند.

همچنین دولت ترامپ باید روابط خوب کنونی خود را با عربستان حفظ کند، و باید اعتماد عربستان را به وسیله اتخاذ رویکرد سخت مذکور با ایران، جلب کند. اما در عین حال باید خاطر نشان کند که از تمامی اقدامات عربستان حمایت بی چون و چرا نخواهد کرد، بلکه به عنوان مثال عربستان باید برای حل و فصل بحران انسانی در یمن، محاصره را خاتمه دهد و باید پیش از هرگونه عمل سرخودی مانند مقابله با قطر یا اقدامات اخیر در لبنان، با آمریکا مشورت کند.

هیچ یک از این ها آسان نخواهد بود، و خصومت عمیق و رقابت منطقه ای بین ایران و عربستان سعودی در آینده ادامه خواهد داشت. آمریکا نمی تواند به تنهایی تمام مشکلات را حل کند. اما می تواند سیاستی را دنبال کند که به طور موثر ایران را از برخی اعمال بازداشته و عربستان نیز در اقدامات بی ثبات کننده خود که تأثیر منفی بر منافع ایالات متحده می گذارد، محدود شود.