رحمن قهرمانپور: نپذیرفتن برجام بدون آمریکا واقع بینانه است

نمای تازه‌ای از برنامه ایران در مقابل تصمیم احتمالی خروج امریکا از برجام پدیدار شده است. نمایی که محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در خلال برنامه‌های فشرده‌اش در نیویورک از آن پرده برداشت و سه گزینه خروج متقابل ایران از توافق هسته‌ای، خروج از معاهده منع گسترش سلاح های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) و شکایت به کمیسیون مشترک نظارت بر برجام را به‌عنوان پاسخ‌های احتمالی ایران مطرح کرد. با رحمن قهرمانپور، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل هسته‌ای پیرامون جزئیات این برنامه گفت‌و‌گو کردیم.

٭٭٭

ارزیابی شما از گزینه‌های مدنظر ایران درمواجهه با خروج احتمالی امریکا از برجام که با جزئیات بیشتری از سوی آقای ظریف در نیویورک مطرح شده است، چیست؟

واکنش ایران با اظهارات آقای ظریف در نیویورک مقداری جدی‌تر شده است. قبلاً هم ایشان و هم آقای صالحی تا حدودی پاسخ ‌های متناسب را داده بودند اما این واکنش تاکنون به این صراحت از زبان یک مقام مسئول ایران شنیده نشده بود.

آقای ظریف با گزینه‌هایی که مطرح کرده دو احتمال را رد کرده است. یکی اینکه ایران در صورت خروج امریکا از برجام به همراه اروپا در برجام بماند و تلاش کند امریکا را در صحنه بین‌المللی منزوی کند که ایران این گزینه را رد و اعلام کرده اگر امریکا خارج شود ما هم خارج می‌شویم. یعنی نخستین تصمیم احتمالی ایران این خواهد بود که بعد از خروج امریکا از برجام در این توافق نماند و خارج شود. دومین مسأله‌ای که ایشان مطرح کردند گفته‌اند که یک راه حل حقوقی وجود دارد و آن هم طرح موضوع در کمیسیون مشترک برجام است که به نظر می‌رسد گزینه جدی‌ای برای ایران نیست و احتمال روی آوردن به آن را بسیار کم دانسته‌اند.

چرا احتمال روی آوردن به این رویکرد ضعیف به‌ نظر می‌رسد؟

زیرا نحوه تصمیم‌گیری در کمیسیون مشترک برجام مبتنی بر رأی‌گیری یا اجماع نظر نیست بلکه بر اقناع طرف معترض مبتنی است. یعنی اگر هر کشوری از جمله امریکا معترض شود که ایران برجام را اجرا نمی‌کند در واقع خودش باید بواسطه اظهارات کشورهای دیگر متقاعد شود و از شکایت خود منصرف شود.در واقع سازوکار تصمیم‌گیری در کمیسیون مشترک این گونه است که آن کشوری که شاکی است باید راضی شود و اگر قانع نشد موضوع به یک سطح بالاتر یعنی شورای وزیران خارجه کشورهای طرف برجام ارجاع می‌شود. و اگر در این سطح هم طرف معترض از شکایت خود صرف نظر نکرد موضوع به یک سطح بالاتر یعنی شورای امنیت ارجاع داده می‌شود تا برای بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای بدون رأی‌گیری یا دادن حق وتو به اعضای دائم شورای امنیت اقدام کند. یعنی روسیه و اتحادیه اروپا حتی اگر بخواهند نمی‌توانند خروج امریکا از برجام را وتو کنند. زیرا در برجام قید شده آن کشوری که اعتراض داشته باشد و اعتراضش را به شورای امنیت ببرد، تحریم‌ها بعد از طی رویه قانونی بر می‌گردد. بنابراین عمده نگرانی همین است که در اینجا هم امریکا بخواهد از برجام به‌ صورت یکطرفه خارج شود.

 در حالی که سیستم تصمیم‌گیری این کمیسیون بر مبنای اقناع کشورهای عضو است، سوای ایران همه کشورهای طرف توافق هم جزو معترضان اقدام امریکا به شمار می‌آیند بنابراین در چنین فضایی چطور باید شاکی را اقناع کنند؟ مگر نه اینکه این توافق در امتداد منافع آنها هم هست.

از نظر عقل سلیم باید این گونه باشد برجام یک توافق سیاسی چند جانبه است. از این‌رو همه طرفین خودشان می‌توانند یکطرفه درمورد خروج از آن تصمیم‌گیری کنند. در معاهدات بین‌المللی مانند «ان‌پی‌تی» مسأله خروج، خودش یک ماده جداگانه است و همیشه قید می‌شود اگر اجرای این پیمان منافع عالی هر یک از اعضا را تهدید کند در آن صورت آن عضو حق دارد از آن پیمان بین‌المللی خارج شود البته با طی تشریفات قانونی.اما در برجام ماده‌ای مبنی بر خروج به این شکل وجود ندارد زیرا یک توافق سیاسی است. بنابراین در توافق سیاسی، کشورها خودشان می‌گویند زمانی احساس کردیم عضویت در این توافق به نفع ماست بنابراین پذیرفتیم و زمانی هم که احساس کنیم ادامه این توافق در چارچوب خواسته‌های ما نیست از آن خارج می‌شویم.

بنابراین گزینه شکایت به کمیسیون مشترک، گزینه‌ای از پیش شکست خورده است؟

بله، چون بر اساس این مکانیسمی که اشاره شد اگر قصد امریکا برای خروج جدی باشد، اقناع نمی‌شود و بر خروج از برجام اصرار خواهد کرد لذا طی کردن این مسیر عملاً فایده‌ای ندارد به همین دلیل آقای ظریف محتمل‌ترین گزینه را در واقع خروج از برجام و بازگرداندن بخشی از فعالیت های متوقف شده هسته‌ای ایران در صورت خروج امریکا از برجام ذکر کرده است. حالا آنجا باز ایشان گزینه چهارمی هم ذکر کرده و گفته برخی در ایران معتقدند این بازگشت به دوران پیش از برجام باید با شدت و حدت بیشتری باشد یعنی غنی‌سازی ۲۰ درصدی انجام شود و حتی بحث خروج از «ان پی تی» هم در دستور کار قرار گیرد.

چنانچه ایران تصمیم‌گیری کند آیا گزینه خروج از «ان‌پی‌تی» فراتر از خروج از برجام مورد پیگیری قرار می‌گیرد؟

ایران خروج از برجام را به معنای خروج از «ان‌پی‌تی» نمی‌بیند. بحث خروج از «ان‌پی‌تی» بحث تازه‌ای نیست از حدود سال ۱۳۸۳ برخی‌ها در داخل معتقد بودند که اساساً ماندن ایران در پیمان «ان‌پی‌تی» به‌ ضررش است و مباحث متعددی هم مطرح شد حتی بعضاً ایراد حقوقی هم می‌گرفتند. برخی همان موقع معتقد بودند که چون تصویب این پیمان منوط به‌ مصوبه مجلس است بنابراین ایران می‌تواند از این پیمان خارج شود چون تمدید نامحدود این پیمان به‌تصویب مجلس نرسیده است.نظرات مختلفی مطرح می‌شد ولی در کل تصمیم نظام بر این بود که در این پیمان بماند و بر اساس آنچه آقای ظریف گفته هنوز این تصمیم پا برجاست.

اما محاسبات ایران در مورد خروج از «ان‌پی‌تی» که یک پیمان بین‌المللی چندجانبه و پرعضوترین پیمان دنیاست با خروج از برجام متفاوت است. امریکا با خروج از برجام در واقع خروج از برجام را بر ایران تحمیل می‌کند. درحالی که سیاست ایران هنوز خروج از برجام نیست و به طریق اولی خروج از «ان‌پی‌تی» هم نیست. بنابراین این موضوع آن‌طور که آقای ظریف گفته در دستور کار نظام تصمیم‌گیری نیست اما باید منتظر ماند و دید که بعد از خروج امریکا از برجام نوع واکنش ایران چه خواهد بود. در این واکنش نگاه ایران به پیمان «ان‌پی‌تی» و نحوه اجرای توافق پادمانی هم مهم است زیرا ما الان بر اساس پروتکل الحاقی با آژانس همکاری می‌کنیم و در صورتی که ایران از برجام خارج شود ممکن است مثل گذشته به توافق جامع پادمانی بازگردد و پروتکل الحاقی را تصویب نکند. باید منتظر ماند و دید در صورت خروج امریکا از برجام و بعد از آن خروج ایران آیا ایران این اقدامات اعتمادساز را متوقف خواهد کرد یا با شدت کمتری ادامه خواهد داد.

قدرت بازدارندگی گزینه خروج از معاهده «ان‌پی‌تی» به‌عنوان ابتکار واکنشی ایران به امریکا چه اندازه است؟

با تفسیری که از ماده ۱۰ پیمان ان پی تی مربوط به خروج اعضا شده خروج هر عضوی باید به تأیید شورای امنیت برسد. کما اینکه الان شورای امنیت خروج کره شمالی از این پیمان را به رسمیت نشناخته است. استدلال این است که چون این پیمان مرتبط با امنیت بین‌المللی است لذا شورای امنیت باید درباره خروج از آن تصمیم‌گیری کند. به عبارت ساده‌تر خروج از این توافق نسبت به گذشته سخت‌تر شده است.

چنانچه پاسخ احتمالی ایران، بر خروج از برجام مبتنی باشد این امر زمینه را مهیای به جریان انداختن مکانیسم ماشه خواهد ساخت؟

مکانیسم ماشه غیر مستقیم در قطعنامه ۲۲۳۱ وجود دارد یعنی اگر امریکا از برجام خارج شود بعد از طی آن مدت زمان قانونی در شورای امنیت، تحریم‌های هسته‌ای برمی گردد حالا ممکن است اروپا بگوید که مثلاً فلان تحریم را بنا به تحفظی که دارم طور دیگری اجرا می‌کنم یا اجرا نمی‌کنم. ولی بازگشت تحریم‌های هسته‌ای بنا به مکانیسم ماشه، خودکار است و اروپا نمی‌تواند مانع بازگشت این نوع تحریم‌ها شود. در برجام دو نوع تحریم مطرح است یک بخشی از تحریم‌های یکجانبه امریکاست که این کشور اعمال می‌کرد وبخشی تحریم‌های قید شده در قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل است. چنانچه مکانیسم ماشه به جریان بیفتد همه این تحریم‌ها از جمله تحریم‌های هسته‌ای چندجانبه شورای امنیت باز می‌گردد فقط ممکن است کشورهای اروپایی در اجرا تحفظ داشته باشند ولی تحریم‌ها بر اساس آن مکانیسم باز می‌گردد و راهکاری برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها وجود ندارد.

چه چشم‌اندازی برای حیات توافق هسته‌ای منهای حضور امریکا می‌توان متصور بود؟

تا سال ۲۰۰۵ که امریکا وارد مذاکرات نمی‌شد یکی از دلایل اینکه مذاکرات ما با سه کشور اروپایی با وجود دستیابی به دو توافق پاریس و بروکسل به نتیجه مطلوب نرسید، همراهی نکردن امریکا بود. بنابراین اگر این کشور از توافق خارج شود حتی اگر اروپا بخواهد بماند واقعاً موفقیت اجرای توافق امکان پذیر نیست. چون طرف اصلی دعوای ما امریکاست یعنی این کشور باید تعهد دهد که آن محدودیت‌هایی را که بر ایران اعمال کرده مجدداً اعمال نخواهد کرد بنابراین برجام بدون امریکا در واقع آنچنان خاصیتی نخواهد داشت و واقعیت آن است که اروپا در بلند مدت نمی‌تواند به تعهدات خود پایبند بماند به همین دلیل است که آقای ظریف واقع بینانه این گزینه را رد کرده است که در صورت خروج امریکا ایران و اروپا در برجام بمانند.

زیرا در این صورت برجام نتیجه مطلوبی برای ایران نخواهد داشت. مثلاً فروش آب سنگین ایران را در نظر بگیرید خب این آب سنگین بعد از برجام درعمان انبار و فروخته می‌شود و امریکا خودش متعهد شده بود این آب سنگین را بخرد اما دیگر این کار را نمی‌کند یعنی می‌خواهم بگویم یکی از طرف‌های اصلی تضمین‌کننده برجام خود امریکاست و با خروج آن اروپا کار چندانی نمی‌تواند بکند، کما اینکه روسیه وچین هم نمی‌توانند.

مریم سالاری