هویت مجمع با عملکرد آیت‌ا... هاشمی شکل گرفت

مقام معظم رهبری روز گذشته طی حکمی آیت‌ا... هاشمی شاهرودی را به عنوان رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام معرفی‌کردند. بعد ازمرحوم آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی برای مدتی آیت‌ا... موحدی کرمانی مسئولیت این مجمع و نهاد فقهی، مصلحتی را برعهده داشتند. مجمع تشخیص مصلحت نظام در حقیقت نهادی‌ است که به لحاظ قانونی زمانی که مجلس اصرار بر تصوب قوانینی دارد اما شورای نگهبان آن قانون را خلاف شرع یا قانون اساسی می‌داند و از تصویب آن جلوگیری می‌کند، با تاکید بر اینکه تصویب این قانون لازم است، نسبت به تصویب آن اقدام می‌کند. در دوران ریاست آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی بر مجمع تشخیص مصلحت، این مجمع از جایگاه والایی برخوردار بود. حال با توجه به خط مشی اعتدالی آیت‌ا... هاشمی شاهرودی این انتظار وجود دارد که مجمع مسیر تاثیرگذاری خود را با قدرت طی‌ کند. به بهانه بررسی جایگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام، نعمت احمدی، استاد دانشگاه وحقوقدان، با «آرمان» گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانیم.

چه ضرورتی باعث شد نهادی به نام مجمع تشخیص مصلحت نظام تاسیس شود؟

تصویب قوانین در ایران از شیوه خاصی تبعیت می‌کند. تمامی کشورها دارای دادگاه قانون اساسی هستند و هرگاه نهادها و اشخاص قوانین عادی را خلاف قانون اساسی بدانند، به‌دادگاه قانون اساسی مراجعه می‌کنند. در قانون اساسی اولیه که در ابتدای انقلاب به تصویب رسید، چنین رکنی پیش‌بینی نشده بود اما نهادی به نام شورای نگهبان در قانون اساسی اولیه وجود داشت که این شورا باید برکلیه قوانین نظارت می‌کرد تا مغایر با شرع مقدس اسلام نباشند و به عبارت بهتر قوانین مطابق با اسلام باشد و تشخیص این مورد بر عهده شورای نگهبان قرار گرفت. اما باگذشت زمان که مجلس برتصویب قانونی اصرار داشت و شورای نگهبان نیز آن قانون را مخالف شرع مقدس یا قانون اساسی می‌دانست با مشکلاتی در بحث قانونگذاری روبه‌رو شدیم تا اینکه قبل از بازنگری درقانون اساسی آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی که در آن زمان ریاست مجلس را برعهده داشت از رهبر انقلاب درخواست کرد که ایشان به این مشکل ورود کند که بر این اساس امام(ره) دستور تشکیل نهادی به نام مجمع تشخیص مصلحت نظام را صادر کردند.

این مجمع به لحاظ حقوقی چهجایگاهی داشت؟

مجمع تشخیص برای رفع اختلاف بین شورای نگهبان و مجلس تشکیل شد که اگر شورای نگهبان قانونی را تصویب نکرد اما مصلحت نظام اسلامی و جامعه ایران در آن بود که آن مصوبه به تصویب برسد، مجمع آن مصوبه را به قانون تبدیل کند. زیرا حضرت امام حفظ نظام را از اوجب واجبات می‌دانستند. پس نباید مشکلی از نظر قانونگذاری در مسیر نظام اسلامی به وجود می‌آمد. در نتیجه مجمع تشخیص مصلحت تاسیس شد تا این مجمع بین شورای نگهبان و مجلس داور باشد. مهم‌ترین بحث در اینجا موضوع مصلحت بود و در مواردی که مصلحت ایجاد می‌کرد قانونی به‌رغم مخالفت شورای نگهبان تصویب شود، در مورد آن تصمیم‌گیری می‌شد.

اما گویا از همان ابتدا به استفاده از عنصر مصلحت انتقاداتی شده بود؟

 بله، بسیاری از فقها و حقوقدانان همواره اعلام می‌کردند تا چه زمانی باید از مصلحت استفاده کرد و روند طبیعی تصویب قوانین را به تاخیر انداخت، اما در بازنگری قانون اساسی در سال ۶۸ دو اصل به قانون اساسی اضافه شد؛ اولین اصل در مورد نحوه بازنگری در قانون اساسی بود و دومین اصل، آن بود که تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام را قانونمند می‌کرد تا با تعریف قانونی آن تصمیمات مجمع تشخیص جنبه قانونی به خود بگیرد.

آیا وظایف مجمع تشخیص، بعد از بازنگری در قانون اساسی قانونمند شد؟

بله، بعد از بازنگری در قانون اساسی، در قانون شرح وظایف مجمع تشخیص به صورت کامل آمد. رئیس مجمع توسط مقام معظم رهبری تعیین می‌شود و آیین‌نامه‌های داخلی برای اداره آن به تصویب رسید. مهم‌ترین وظیفه مجمع تشخیص که در قانون ذکر شده «بازوی مشورتی مقام معظم رهبری است» زیرا ابلاغ سیاست‌های کلی نظام بر عده رهبر انقلاب است و مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز بازوی مشورتی ایشان برای تعیین این سیاست‌هاست. اما اصلی‌ترین اقدام مجمع براساس اصل ۱۱۲ قانون اساسی تعریف شده که بر اساس آن «مجمع تشخيص مصلحت نظام براي تشخيص مصلحت در مواردي كه مصوبه مجلس شوراي اسلامي را شوراي نگهبان خلاف موازين شرع و يا قانون اساسي بداند و مجلس با در نظر گرفتن مصلحت نظام، نظر شوراي نگهبان را تامين نكند و مشاوره در اموري كه رهبري به آنان ارجاع مي‌دهد و ساير وظايفي كه در اين قانون ذكر شده است، به دستور رهبري تشكيل مي‌شود» است. این اقدامات توسط اعضای مجمع صورت می‌گیرد و مجمع دارای دو نوع عضواست؛ اول اعضای ثابت که طبق قانون به عضویت مجمع در می‌آیند که شامل سران سه قوه و فقهای شورای نگهبان می‌شود. اعضای متغیر مجمع توسط مقام معظم رهبری تعیین می‌شوند. همچنین وزیری که حل اختلاف بین شورای نگهبان و مجلس در مورد حوزه اوست نیز باید در موارد خاص در مجمع حضور داشته باشد. عمر مجمع نیز ۵ سال است.

جایگاه قانونگذاری مجمع تشخیص مصلحت، به لحاظ حقوقی چگونه جایگاهی است؟

اگر مجمع قانونی را به تصویب برساند و آن قانون اجرا شود آنگاه تنها خود می‌تواند آن مصوبه را تغییر داده یا اصلاح کند. چون براساس مصلحت آن مصوبه به قانون تبدیل شده است. همچنین اگر قوانین مجمع نیاز به تفسیر داشته باشند، باز هم مجمع بایدآن قانون را تفسیرکند. مثلا قانون مبارزه با مواد مخدر که به تصویب مجمع رسیده؛ هرگونه تغییر و تحول در این قانون باید به تصویب مجمع تشخیص برسد، مگر اینکه مجمع در موارد خاص تصمیم‌گیری را به مجلس تنفیذ کند.

آیا در مجموع درباره کارکرد مجمع نکته‌ای وجود ندارد؟

 من به عنوان فردی که حدود ۵۰ سال است با قانون سر و کار دارم، معتقدم برخی موارد را می‌توان برای برطرف کردن هرگونه نقطه ضعف احتمالی مطرح کرد. در اکثر کشورها دو مجلس وجود دارد؛ کنگره و مجلس نمایندگان. بنا بر نظر برخی حقوقدانان به طور طبیعی قانونگذاری برای یک مجلس مشکل‌تر از وقتی است که مجلس دومی هم وجود داشته باشد. گاهی با یک مجلس قانونگذاری بن‌بست‌هایی به‌وجود می‌آید. در کشور ما مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌تواند در غیبت مجلس دوم جلوی ایجاد بن‌بست در قانونگذاری را بگیرد. به بیان دیگر تنها با نهادی همچون مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌توان این ضعف را برطرف کرد. همان‌طور که می‌دانیم براساس اصل ۱۱۰ قانون اساسی، تعیین سیاست‌های کلان برعهده مقام معظم رهبری است. پس مجمع بازوی تقنینی و نظارتی ایشان محسوب می‌شود. زمانی که مقام معظم رهبری باید سیاست‌های کلی نظام را تعیین کند، جنبه‌های متعدد این سیاست‌ها چگونه باید بررسی شود؟ چنین است که مجمع تشخیص مصلحت نظام موضوعیت می‌یابد.

مجمع تشخیص براساس چه مبانی فقهی شکل گرفت؟

 در اسلام دو نحله فکری وجود دارد؛ یکی اهل تسنن که در برون رفت از تنگناها براساس مبانی فقهی خود عمل می‌کنند، دوم مکتب تشیع که در آن مشکلات جامعه را باید با مراجعه به امام معصوم حل کرد. در زمان غیبت امام معصوم، برای برون رفت از تنگناها از اجتهاد و نظر مجتهدان به عنوان نایبان عام امام معصوم استفاده می‌شود. تنها در برخی آیات دستورات اجتماعی آورده شده، در نتیجه سایر مشکلات جامعه اسلامی باید از طریق اجتهاد حل و فصل شود. استفاده از نظر فقها و مجتهدان ابزاری برای باز کردن گره‌هایی است که در مسائل روز جامعه اسلامی به وجود می‌آید. امام خمینی(ره) برمبنای فقه پویا در کتاب تحریر‌الوسیله به بسیاری از مسائل جامعه اسلامی پاسخ گفته‌اند. مبنای قانون مجازات اسلامی که درحال اجراست، همین کتاب حضرت امام است. اغلب اعضای حقیقی و حقوقی مجمع تشخیص مصلحت دارای تحصیلات فقهی بالایی هستند و با تکیه بر فقه مشکلات پیش آمده در مسیر قانونگذاری را حل و فصل می‌کنند.

عنصر مصلحت تا چه اندازه بر تصمیمات مجمع دخالت دارد؟

یکی از مبانی نظری مجمع، مصلحت است. در ابتدای انقلاب مسائلی درحج به وجود آمد که امام فرمودند اگر از صدام بگذریم از ملک فهد نخواهیم گذشت. درآن مقطع امام به مصلحت جامعه اسلامی دانستند که مردم ایران به مکه نروند. رفتن به حج که یکی از اصول دین اسلام است، آن هم حجی که میتینگ سیاسی تاثیرگذاری به‌شمار می‌آید و مسلمانان از سراسر جهان در آن جمع می‌شوند، توسط امام به مصلحت دیده نشد. این تصمیم تاثیرگذاری بود و بعدها در دوران پادشاه بعدی عربستان نوعی دوستی بین ایران و عربستان در زمان آیت‌ا... هاشمی و ملک عبدا.... به وجود آمد. مصلحت یکی از ابواب اداره کشور بوده و در امور سیاسی شکل می‌گیرد. مصلحت و فقه در مجمع تشخیص توام و با هم لحاظ می‌شود. کلیت نظام در مجمع تشخیص متجلی می‌شود. مجمع پیشانی نظام در مسائل فقهی، مصلحتی و قانونی است.

آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی تا چه اندازه در زمان حیات خود برجایگاه مجمع افزودند؟

آیت‌ا... هاشمی مدیری توانمند، فقهیی به‌روز و معتقد به‌ فقه پویا بودند. ایشان در هرجایی که قرار گرفتند به آن پست هویت و اعتبار بخشیدند. حضور ایشان در سمت ریاست مجمع، ریاست جمهوری و رئیس مجلس بر جایگاه این ارکان افزود. چندی پیش آقای باهنر اعلام کرد مجلس تنها در زمان آیت‌ا... هاشمی در جایگاه معتبری قرار داشت. در دوره ریاست جمهوری آیت‌ا... هاشمی تنش‌زدایی عمیقی در منطقه صورت گرفت. در آن دوره میان هند و پاکستان توافق شد. میان ایران و عربستان تفاهم شد و حتی صدام در آن زمان به ایران نامه نوشت. ایشان زمانی که در مجمع تشخیص قرار گرفت، جایگاه بالایی به مجمع داد. برخی افراد به مناصب مختلف هویت می‌دهند، هویت مجمع در عملکرد هاشمی رفسنجانی بود. به این زودی‌ها هم شخصیتی مانند ایشان پیدا نخواهیم کرد. متاسفانه برخی از دولت‌ها به مصوبات مجمع اهمیت نمی‌دادند. به عنوان مثال در دولت احمدی‌نژاد کلا سند بیست ساله توسعه کشور در نظر گرفته نشد و اکنون می‌بینیم که در مسیر توسعه کشور چه تاخیری شکل گرفته است. در دوران احمدی‌نژاد بزرگ‌ترین صدمه به مجمع تشخیص وارد شد. آقای احمدی‌نژاد توجهی به جایگاه مجمع نشان نمی‌داد. احمدی‌نژاد با عدم شرکت در جلسات مجمع و عدم اجرای مصوبات آن قصد داشت مجمع را از درون تهی کند، اما آیت‌ا... هاشمی درمقابل او ایستاد.

آیت‌ا... هاشمی شاهرودی به ریاست مجمع منصوب شده‌اند. ایشان در قوه قضائیه هم سعی در ایجاد تحول داشتند. به نظر شما آینده مجمع با ریاست آیت‌ا... شاهرودی چگونه خواهد بود؟

آیت‌ا... هاشمی شاهرودی در بدو ورود به قوه قضائیه تصمیماتی برای تغییرات در این قوه گرفتند اما واقعیت این است که (به تعبیر خود ایشان) تعمیر یک ویرانه ابزار می‌خواهد و ابزار در اینجا قانون بود. باید افرادی در بازسازی استفاده شوند که دغدغه‌مند هستند. آیت‌ا... هاشمی تلاش زیادی جهت تاسیس مجدد دادسرا کردند، اما درجه‌بندی محاکم انجام نشد. قانون مجازات اسلامی هنوز آزمایشی است. هر چند ایشان تلاش‌های زیادی در این زمینه کردند اما با توجه به جایگاه ملی و مشی اعتدالی آیت‌ا... شاهرودی این امید وجود دارد که شاهد آن باشیم مجمع تشخیص مصلحت نظام به سوی اهداف تعیین‌شده حرکت کند و شاهد تصمیمات موثر همچون زمان آیت‌ا... هاشمی باشیم.