به گزارش تسنیم، حالا که فصل گرما است و عطش و داغی تابستان فراگیر شده بد نیست سری به وجه یک خیابان خنک بزنیم! خیابانی که مدرنیته و سنت را تمام و کمال حفظ کرده حتی به مدرن‌ترین شکل آن، اما هنوز در همان پوسته سنت احاطه دارد، خنکای نسبتا زیادی با شنیدن این نام در ذهن تصور می‌شود و این همان گذر یخچال اصفهان است.
محله‌ای که روزگاری در آن مردم شهر اصفهان یخ خود را در فصل گرما تامین می‌کردند جالب اینکه این خیابان در قدیم مشیر نام داشته است. اما اصفهانی‌ها ترجیح می‌دهند آن را همان نام تاریخی که بر پیشانی‌اش حک شده بنامند و گذر یخچال برای آنها هیچ گاه قدیمی نمی‌شود.
اگر چه اثری از یخچال قدیمی محل در این خیابن دیده نمی‌شود اما به دلیل اینکه این خیابان یکی از مراکز خرید و فروش لوازم خانگی شده که اتفاقا یخچال‌های مدرن و به روزی هم دارد و اینجاست که سنت و مدرنیته و یا تاریخ گذشته و امروز به هم گره خورده‌اند تا نام یک خیابان یخچال شود و این را به هر عابری گوشزد کند.
به بهانه وجه تسمیه این خیابان نقبی می‌زنیم به تاریخچه یخچال‌ا در اصفهان تکنولوژی صدها سال پیش که امروزه تنها یک نام از آن باقی مانده است نه بیشتر و نه کمتر!
ظاهرا در قدیم به آن یخ چائون می‌گفتند که آن گودالی بزرگی که یخ تهیه شده در کرت‌ها یخ بندی را جمع‌آوری و نگهداری می‌کند بوده، اما کتاب فرهنگ معماری و مرمت معماری تالیف مهندس فرشته نژاد در این مورد گفته: خشت و گل، مهمترین مصالح ساختمانی معماری کویر و بالاخص معماری یخچال‌ها را تشکیل می‌دهد، زیرا نه تنها به آسانی تهیه و در دسترس بوده، بلکه بهترین عایق گرما از بیرون به درون و سرما از درون به بیرون است و هم‌چنین کاهگل عایق خوبی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران به حساب می‌آید. اگر چه رنگ خاکی اندود و یا خشت، ازانعکاس نور شدید و گاه زننده و تند آفتاب می‌کاهد.
در نقاط کویری یخچال به صورت طاقدار با پوششی مخروطی و مقطعی پله‌ای که گنبد آن از خشت و گل و اندود کاهگل بوده و این گنبد باعث جلوگیری از تبادلات حرارتی می‌شده و حداکثر برودت داخلی را حفظ می‌نموده است. نمونه‌های این یخچال در یزد و نایین و به خصوص در میسر سرهنگ آباد موجود است.
یخچال‌های اصفهان چه شکلی بوده؟
در اغلب مناطق کویری یخچال‌ها دارای یک مخزن گنبددار بوده این در حالی است که در اصفهان یخچال‌هایی بدون طاق بنا می‌شده است.در قدیم یخچال بدون طاق در اصفهان بنا می‌شده که شامل یک دیوار سایه انداز بلند و یک استخر بزرگ بوده است. مانند سایر یخچال‌ها ی سنتی، تا ۴۰ الی ۴۰ سال قبل مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این نوع یخچال دارای دیواری به ارتفاع ۴ تا ۵ متر و به طول ۱۲ متر بوده است.
در سمت شمالی این دیوار یک استخر به عمق ۵ الی ۶ متر و طول و عرض ۱۲در ۵ مترمی‌ساختند. یخ را شب تهیه می‌کردند و در هنگام سحر، آن را به داخل استخر انتقال می‌دادند.
برای اطلاعات بیشتر به سفرنامه شاردن سر زدیم، سفرنامه‌ای که بسیاری از کارشناسان گفته‌هایش را به عنوان یک سند محسوب می‌کنند.
شاردن از یخچال‌های اصفهان چه نوشت؟
شاردن در سفرنامه خود به اصفهان نوشته یخ‌هایی را که به داخل یخچال می‌ریختند ابتدا به قطعات کوچکتر تقسیم می‌کردند و سپس روی آن آب می‌گرفتند تا یخ‌های شکسته شده به صورت یک توده یکپارچه درآید. سپس روی آن حصیر قرار می‌دادند و یا یک لایه کاه می‌ریختند و پس از آن لایه بعدی یخ را شروع می‌کردند.
بدین ترتیب یک لایه حصیر و یا کاه بین هر دو لایه یخ قرار می‌گرفت و درتابستان در هنگام فروش یخ، شکستن و برداشتن هر لایه یخ آسان‌تر بوده تا اینکه بخواهند یخ کل استخر را بشکنند. سپس هر لایه یخ را که می‌خواستند بردارند، لایه کاه زیر آن عایقی بوده برای بقیه یخ‌های استخر. قرار دادن حصیر و کاه در بین لایه‌های یخ در یخچال های گنبدی نیز متداول بوده است.
پس از پایان کار، روی سطح یخ‌ها را با کاه به ارتفاع یک الی ۲ متر می‌پوشاندند و در ماه‌های گرم سال به تدریج از این یخ‌ها استفاده می‌کردند. ظرفیت این یخچال‌ها در اصفهان به قدری بوده که مقداری از یخ برای سال بعد باقی می‌مانده است.
در شهر اصفهان یخچال‌های زیادی بوده، در کتاب «نصف جهان فی تعریف اصفهان» تعداد یخچال‌های اصفهان ۴۰ عدد ذکر شده و نوشته تعداد یخچال‌های اصفهان بیش ازاین تعداد بوده است. به گفته قدیمی‌ها در محله حسن‌آباد، محله شمس آباد، در ضلع جنوبی میدان نقش جهان از این یخچال‌ها هیچ اثری بر جای نمانده است. این در حالی است که اصفهانی‌ای قدیمی معتقدند درخیابان آتشگاه بقایای یک یخچال هنوز باقی مانده که به «سیف ا... یخی» معروف بوده است، شاید این تنها یخچال بازمانده در شهر باشد که از یاد هر کسی رفته است.
نگین فروغی
- 13
- 5
