پای برج ها روی گلوی تهران

چالش «آلودگی هوای» در تهران هر بار به یک موضوع پیوند می‌خورد و این بار گره خوردن آن با «سیاست» همانی است که می‌تواند یک مناظره انتخاباتی را هیجان انگیزتر کند. گرچه سال‌های سال است که تاثیر ساختمان‌های بلند مرتبه بر آلودگی هوا مطرح شده اما طرح دوباره برج‌های بلند در منطقه ۲۲ تهران در فضای انتخاباتی و در یک مناظره تلویزیونی آن را به یک مسئله مورد چالش تبدیل کرده است. هرچند شهرداری تهران تاثیر این ساختمان‌ها را بر آلودگی هوا انکار می‌کند اما کارشناسان هواشناسی بر تاثیرگذاری مستقیم آن در آلودگی هوا تاکید دارند. با این حال سازمانی چون شرکت کنترل کیفیت هوا که زیر نظر شهرداری تهران فعالیت می کند با آوردن دلایلی این ادعا را رد می‌کند که احد وظیفه، مدیر کل پیش بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی تمامی این استدلال‌ها را ناصحیح و غیر کارشناسانه می‌داند. 

تاریخچه بلند مرتبه سازی در جهان را شاید پیش از تغییر و تحولاتی که انقلاب صنعتی در قرن نوزدهم در شهرها ایجاد کرد باید در خانه‌های چهار طبقه خشتی با کف‌های الواری در مراکز شهری کهن از قبیل بابل و آتن یا مصر جست‌وجو کرد. ساختمان‌هایی که عموما با انگیزه‌های سیاسی و مذهبی ساخته می‌شد و به اهرام، آمفی تئاتر‌ها، قلعه‌ها، تالارهای شهر، معابد، مساجد و کلیساهای جامع محدود می‌شد اما با آغاز قرن نوزدهم رفته رفته با پیشرفت علم مهندسی اسکلت فلزی جایگزین سازه بنایی سنگین در ساخت بناهای چند طبقه شد. برج‌های بلند چندین و چند طبقه که بیش از کشورهای توسعه یافته، کشورهای در حال توسعه را درگیر خود کرد. کشورهایی همانند ایران که ساخت برج‌های بلند برایش ابتدا نمادی از تجدد و نوگرایی بود و بعد از آن به عنوان برج‌های ثروت و پولسازی بدل شد و از آن سوی هم هوای پاک را شهروندان ربود. فروش تراکم و ساخت برج‌های بلند مرتبه در تهران که به نوعی به منبع درآمدی برای شهرداری تهران تبدیل شده است چند سالی است که به عنوان یکی از دلایل آلودگی هوا در تهران شناخته می‌شود. برج‌هایی که عملکرد شهرداری تهران را با انتقاد روبه‌رو کرده است. اما آیا علم هواشناسی این مسئله را که برج‌های بلند بر آلودگی هوای کلان‌شهرها تاثیر گذارند تایید می‌کند؟ 

تغییرات فصلی و افزایش آلودگی

احد وظیفه، مدیر کل پیش بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی در گفت‌وگو با «ابتکار» در رابطه با تاثیر بلند مرتبه‌ سازی در آلودگی هوا می‌گوید: در شهرهایی مانند تهران که گردش‌های محلی در شرایط بدون رخ داد پدیده جویِ فعالِ قالب مثل عبور موج‌ها با باران‌های ناگهانی در زمستان و بهار روبه‌رو هستند یعنی شرایطی که موجی رد نمی‌شود و هوا بسیار آرام است و وزش باد زیاد نیست و فشار تغییرات شدیدی ندارد، غالبا تغییرات محلی است که گردش هوا را در آن منطقه تعیین می‌کند. 

او با بیان اینکه گردش‌های محلی در کیفیت هوای منطقه تعیین کننده هستند، می‌گوید: ولی در شرایطی که با تغییرات شدید جوی روبه‌رو باشیم در آن موقع سیستم بزرگ مقیاس باعث تغییرات می‌شود. در این شرایط غیر فعال از نظر هواشناسی ساختمان‌های بلند مرتبه و یا هر چیزی که به صورت مانعی، زبری زمینی یا موانع زمینی را گسترش دهد می‌تواند بر شدت آلودگی هوا موثر باشند.

او ادامه می‌دهد: در شرایط غیر فعال هواشناسی گردش محلی ضعیف‌تر هستند و وزش باد زیادی وجود ندارد. وزش باد در حد ۲ تا ۳ متر است. 

این کارشناس هواشناسی با اشاره به وجود دشت تهران در شرق،کویر در جنوب و ارتفاعات البرز در شمال می‌گوید: اتفاقی که با وجود ساختمان‌های بلند مرتبه در تهران می‌افتد این است در طول روز در زمستان‌ها تابش آفتاب با زاویه قائم‌تری به ارتفاعات البرز می‌تابد و آنجا را گرم می‌کند، در نتیجه در طول روز هوا از دشت به سمت کوه جریان دارد. همان طور که وقتی از دره تجریش بالا می‌روید باد از پشت سر، شما را به سمت ارتفاعات هل می‌دهد. 

او ادامه می‌دهد: اما در طول شب هوا در ارتفاعات زودتر از سطح تهران سرد می‌شود و این هوای تمایل دارد که به سمت چاله‌ای که تهران در آن قرار گرفته‌ است ریزش کند. اول که این گردش‌های هوا ضعیف است، ثانیا ساختمان‌های بلندمرتبه به خصوص روی دره‌ها مثل دره تجریش، فرحزاد، کن، سولقون و دارآباد، مناطقی که به عنوان تنفس‌گاه شهر محسوب می‌شوند، ساخته شده‌اند که گردش طبیعی هوا را مختل می‌کنند. این مساله باعث می‌شود جریان هوایی را که انتظار داریم ریزش کند، هوای سرد را از ارتفاعات به سطح بیاورد و سبب جابه‌جایی توده هوا در دشت شود، ضعیف‌تر شود و اثر مولدهای آلودگی شهری که در شب و روز تولید می‌شوند می‌توانند در همان محل باقی بمانند و غلظت آلایندگی را مناطق شهری بالا ببرد.

ساختمان‌سازی بی‌قاعده و تشدید آلودگی 

شرکت کنترل کیفیت هوای شهرداری تهران اما در کانال تلگرامی خود فیلم یک دقیقه‌ای را در پاسخ به این سوال که آیا بلند مرتبه سازی در منطقه ۲۲ تهران باعث آلودگی هوا می‌شود، منتشر کرده است که در آن به نتایج مطالعات سازمان هواشناسی و شرکت کنترل کیفیت هوا اشاره دارد که تاثیر بلند مرتبه سازی در آلودگی هوا را رد می‌کند. در این فیلم آمده است: اتمسفر شهری با ارتفاع چند صد متری در وسعت ۷۶۰ کیلومتر مربع برای تهران جرم و انرژی نهفته بسیاری دارد و هیچ ساختمانی نمی‌تواند شرایط حاکم بر آن را تغییر دهد. تغییرات دمایی روی سرعت جریان باد تاثیر اصلی را می‌گذارد. 

احد وظیفه، مدیر کل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی با بیان این‌که این تحلیل، تحلیلی کاملا یک طرفه‌ است، می‌گوید: در این تحلیل، فقط شهر را در نظر گرفته‌اند و محیط اطراف آن نادیده گرفته شده است، بنابراین این یک سخن غیر علمی است و دلیل آن این است که هوا در شهر همیشه حالت یکنواختی ندارد و باید جابه‌جا شود و وقتی ما در شرایط بدون تغییرات بزرگ مقیاس یا شرایط آرامش قرار گرفته‌ایم، همین گردش‌های محلی است که می‌تواند آلودگی هوا را جابه‌جا کند و باعث واگرایی هوا شود، در نتیجه همین وضعیت می‌تواند آلودگی را از شهر خارج کند.

به گفته این کارشناس حوزه هواشناسی، تهران مانند یک کاسه است و در زمستان که ما بیشترین آلودگی را داریم عمدتا تغییر غلظت آلاینده‌ها به وسیله‌ جریان‌های دشت به کوه و کوه به دشت اتفاق می‌افتد. در طول زمستان گاهی احساس می‌کنید که روی آسفالت، قیری به نظر می‌رسد، دید افقی کم می‌شود و هوا برای تنفس سنگین است؛ این شب‌ها، شب‌هایی هستند که وارونگی هوا بسیار شدید است و در این شرایط، باد هم ضعیف است. او می‌افزاید: حالا اگر توسط مکانیزمی مثل ساخت ساختمان‌های بلند به نوعی جلوی مقدار بادی را که از ارتفاعات شمال تهران به سطح سرازیر می‌شود، بگیرند، این مساله آلودگی را تشدید می‌کند. 

وظیفه با بیان مثالی توضیح می‌دهد: اگر صبح یک روز زمستانی از تهران به سمت فرودگاه امام خمینی (ره) در چاله بهشت زهرا (س) حرکت کنید، به‌واسطه این‌که ساختمان‌ها قطع شده‌اند، می‌بینید که حتی پای درختان هم آلوده است. این نشان می‌دهد که لایه وارونه در شب‌های سرد زمستان بسیار کم‌عمق است و افرادی که در طبقه اول یک ساختمان زندگی می‌کنند آلودگی را نسبت به افرادی که در طبقه دهم همان ساختمان زندگی می‌کنند، بیشتر استشمام می‌کنند. این مقیاس در راستای قائم بسیار محدود می‌شود که علم هواشناسی به آن عمق لایه مرزی می‌گوید. این لایه مرزی در روزهای بسیار سرد و پایدار زمستان شاید بیشتر از چند ده متر نباشد.

ساخت‌وسازهای غربی و شرقی تهرانمانع ورود جریان هوا

در بخش دیگری از فیلم کنترل کیفیت هوا این طور نشان داده شده است که زمستان حتی در ارتفاع ۵۵۰۰ متری هم به جای اینکه سرعت باد افزایش پیدا کند گاهی اوقات به شدت کاهش پیدا کرده و به حدود ۱۰ گره می‌رسد. براین اساس اگر طبقه یک ساختمان ۳ متر طول داشته باشد در ۳۰ طبقه ما ارتفاعی حدود ۹۰ متر خواهیم داشت که این ارتفاع در مقابل ارتفاع ۵ هزار و ۵۰۰ متری جریان باد اثرگذاری جدی نخواهد داشت. حدود ۸۰ درصد آلودگی شهرها را خدورها موتور و اتوبوس‌ها تشکیل می‌دهند و ۲۰ درصد باقیمانده را منازل، پالایشگاه‌ها و صنایع تولید می‌کنند. 

وظیفه با بیان این که چنین سخنانی نشان می‌دهد فردی که این استدلال را آورده اصلا ساختار جو را نمی‌شناسد و اطلاعات کافی نداشته است، توضیح می‌دهد: در شرایط آرامش زمستانی جریان باد قوی نیست. به‌ویژه در ارتفاع باد بسیار ضعیف است. اگر امروز را در نظر بگیرید و چند صد متر از سطح زمین دور شوید می‌بینید که سرعت باد به ۲۰ تا ۳۰ متر در ثانیه می‌رسد، در حالی‌که در شرایط زمستانی سرعت باد با افزایش ارتفاع ناچیز خواهد بود. وجود ساختمان‌های بلند در مکان‌های نامناسب باعث شده تا عمده تغییراتی که در سطح رخ می‌دهد نیز از بین برود.

نقش بلندمرتبه‌سازی‌های منطقه ۲۲ بر آلودگی هوا

این کارشناس اعتقاد دارد، ایجاد ساختمان‌های بلند در شهری مثل تهران باید همراه با حساسیت بالا و مطالعات همه جانبه به خصوص از نظر هواشناسی و گردش‌های محلی صورت گیرد. او می‌افزاید: به‌طور مثال، منطقه ۲۲ تهران درست در دو سوی دره‌ای قرار گرفته است که رودخانه از وسط آن می‌گذرد اما آن را با برج‌های بلند ساخته‌اند. در حالی‌که این دره یکی از دره‌های طبیعی به‌شمار می‌آید که در زمان‌هایی که شرایط جوی پایدار داریم، گردش‌های شمال و جنوب را روی ارتفاعات و دشت برقرار می‌کرده است. مساله دیگر این‌که گذرهوای تهران به خصوص در فصل زمستان، غربی است و باد از سمت قزوین می‌آید ولی در فصل تابستان شرقی می‌شود و جریان‌ها از سمت سمنان می‌آیند. بنابراین وجود ساختمان بلند با ارتفاع ۳۰ تا ۵۰ متر از سطح زمین در این بخش‌ها، می‌تواند به صورت محلی گردش‌های منطقه را تحت تاثیر قرار دهد.