تغییر مقصد مهاجران به‌سمت «شمال»

 هر گاه نامی از «شمال» به میان می‌آید، ناخودآگاه ذهن بیشتر ایرانیان به سمت تعطیلات، تفریح و سرگرمی سوق پیدا می‌کند چراکه شهرهای شمالی کشور علاوه بر دریای خزر، مراتع و جنگل‌های سرسبز فراوانی را در دل خود جای داده‌اند و به دلیل داشتن آب‌وهوای مناسب از جذابیت بالایی برخوردارند. به همین دلیل همواره به عنوان اولین گزینه برای گذراندن اوقات فراغت مطرح می‌شوند.

بسیاری از بومیان شمال کشور نیز از طریق همین نعمت خدادادی معیشت می‌گذرانند و از مزایای گردشگری داخلی بهره‌مند می‌شوند. اما این روزها خبرهای خوبی از شمال کشور به گوش نمی‌رسد. پیش از این مهاجرت دائمی به شمال کشور فقط محدود به بازنشستگان و عده کمی می‌شد، اما به نظر می‌رسد با بروز بحران آب، آلودگی هوا، افزایش هزینه زندگی در کلانشهرها و... کوچ دائمی به شمال اکنون به فراگیر شده است، چنان‌که دیگر افراد برای مهاجرت پایتخت را گزینه مناسبی نمی‌دانند، چون استان‌هایی نظیر گیلان و مازندران هستند که جای آن را گرفته‌اند. اپیدمی مهاجرت دائمی به شمال چنان نگران‌کننده شده است که برخی مسئولان و کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که تا ۱۰سال دیگر جمعیت مناطق شمالی کشور دوبرابر شود.

تا چند سال پیش آلودگی هوا مهم‌ترین عامل مهاجرت جنوبی‌ها و پایتخت‌نشینان به حساب می‌آمد. اما چند وقتی است که بروز بحران آب در برخی استان‌های کشور، به‌ویژه نواحی مرزی، شهروندان آنها را نیز مجبور به مهاجرت کرده است. شاید اگر در دهه‌های قبل قرار داشتیم، این افراد تهران را به عنوان اولین و آخرین گزینه برای کوچ دسته‌جمعی خود انتخاب می‌کردند، اما اکنون به دلیل گرانی‌های به‌وجودآمده در تهران، انفجار جمعیت و آلودگی هوا، این شهر جذابیت گذشته خود را از دست داده است.

دیگر چندان شغل جدیدی هم در پایتخت وجود ندارد که نبود کار در شهرهای دیگر را جبران کند. در نتیجه این سوال پیش می‌آید که چه شهری در این دوره ظرفیت پذیرش این تعداد مهاجر را دارد؟ طبیعتا استان‌های شمالی کشور، به‌ویژه گیلان و مازندران به دلیل داشتن آب‌وهوای مطبوع، اراضی وسیع، زمین و مسکن نسبتا ارزان و... بهترین گزینه برای هجوم مهاجران به آنجاست. به همین علت طی سال‌های گذشته این شهرها با انبوه جمعیت مواجه شده است، به‌طوری که اخیر عبدا... رضیان، نماینده مردم قائم‌شهر در مجلس، از افزایش ۲۰درصدی جمعیت مناطق شمالی کشور خبر داده است. عده زیادی از کارشناسان نیز اعتقاد دارند که این روند باعث افزایش ۱۰۰درصدی جمعیت این استان‌ها تا ۱۰سال دیگر می‌شود.

اما لازم به ذکر است که این روند باعث می‌شود تا یک دهه دیگر آسیب‌هایی که اکنون گریبان پایتخت را گرفته‌اند، دامن‌گیر این شهرها نیز بشوند، زیرا آمایش سرزمینی در این صورت برهم می‌‌خورد و ممکن است برای تامین مسکن مراتع کشاورزی و جنگل‌ها کاربری خود را از دست بدهند و به محلی برای اسکان مهاجران تبدیل شوند. در واقع جنگل‌خواری، دریاخواری، مرتع‌خواری و... از جمله پیامدهایی هستند که گسترش آنها منافع ملی را هم به خطر می‌اندازد. چه‌بسا که اکنون عده‌ای برای ویلادارشدن و تاسیس هتل‌های مجلل کلنگشان را به منابع ملی کوبیده‌اند.

توسعه نامتوازن؛ دافعه جمعیتی

علاوه بر جذابیت‌هایی که مناطق شمالی برای جذب مهاجران ایرانی و حتی غیرایرانی دارند، می‌توان عوامل درونی استان‌ها که به عنوان دافعه جمعیت عمل می‌کنند را هم در افزایش میل کوچ به استان‌های شمالی کشور بررسی کرد. گاه و بی‌گاه خبر از قطع آب شهرهای جنوبی کشور بین رسانه‌ها دست به دست می‌چرخد. به‌ویژه در فصل تابستان این اخبار بیش از هر زمانی به گوش می‌رسد که بسیاری از کارشناسان از آن به عنوان بحران آب یاد می‌کنند. در تابستان امسال قطعی آب حتی به برخی از مناطق پایتخت هم رسید. بنابراین بحران آب را می‌توان به عنوان مهم‌ترین عامل دافعه جمعیت شهری قلمداد کرد، زیرا این مایع جزو نیازهای اولیه و اساسی انسان است و به همین دلیل از آن به عنوان مایه حیات یاد می‌شود.

آلودگی هوا و هجوم ریزگردها نیز موضوعی است که دیگر گفتن و نوشتن از آن به یک کلیشه تبدیل شده است، اما گویا گوش شنوا و چشم بینایی برای شنیدن و خواندن آن وجود ندارد. این معضل که در شهرهای مرزی جنوب کشور مشاهده می‌شود، به عنوان عامل دافعه‌ای دیگر در این زمینه نقش‌آفرینی می‌کند. حتی بسیاری از افرادی که اکنون تصمیم به مهاجرت گرفته‌اند، سال‌ها برای بهبود اوضاع منتظر ماندند، اما پس از سال‌ها که فکری برای حل این معضل اندیشیده نشد، آنها دیگر ترجیح می‌دهند شهری دیگر را برای زندگی انتخاب کنند.

اما جدا از ریزگردها، کلانشهرهایی همچون تهران، اصفهان و مشهد سال‌هاست با آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کنند، آلودگی‌ای که طی روزهایی از سال به مرز هشدار می‌رسد و نفس‌کشیدن را به‌ویژه برای بیماران سخت می‌کند. از همین رو برخی مهاجران هم به دنبال جایی برای نفس‌کشیدن می‌گردند. اما مشکلی که نه مربوط به امروز و دیروز، بلکه ریشه در سالیان سال دارد، «محرومیت» است. متاسفانه اکنون پس از اجرای پنج برنامه توسعه هنوز مناطقی از کشور هستند که نه‌تنها توسعه‌ای نیافته‌اند، بلکه روز به روز بر حجم محرومیت آنها افزوده می‌شود، به‌طوری که عده‌ای در محل زندگی خود شغلی نمی‌توانند پیدا کنند و یا امکان ادامه تحصیل آنها به‌سختی مهیا می‌شود.

این عده نیز به دنبال یافتن شغل و پیداکردن هویت تصمیم به ترک محل زندگی خود می‌گیرند. علاوه بر مواردی که ذکر شد عوامل متعدد دیگری هستند که منجر به مهاجرت افراد می‌شوند. به‌ویژه آنکه امروز توسعه ایران کاملا نامتوازن بوده و افراد بسیاری برای پیشرفت خود باید محل زندگی‌شان را تغییر بدهند. به همین دلیل روزی تهران مقصد مهاجران می‌شود، روز دیگر شهرهای شمالی. مطمئنا تا زمانی که توسعه متوازن استان‌های کشور به یک اولویت تبدیل نشود، باید منتظر مقاصد جدید مهاجرتی بود که درنهایت منجر به از بین‌رفتن آمایش سرزمینی می‌شود.

این اتفاق علاوه بر پیامدهای اقتصادی، از جمله زمین‌خواری، دریاخواری، جنگل‌خواری، افزایش قیمت زمین و مسکن و بسیاری از کالاهای دیگر، باعث بروز برخی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی می‌شود. علاوه بر این ارائه خدمات درمانی، آموزشی، رفاهی و... به حاشیه می‌رود و ممکن است این مناطق حتی در تامین آب شرب خود دچار مشکل شوند.

گیلان، سومین استان متراکم ایران

در زمینه افزایش مهاجرت به استان‌های شمالی کشور، نماینده رشت در مجلس در گفت‌وگو با «آرمان» می‌گوید: با توجه به تغییرات اقلیمی و جغرافیایی و خشک‌شدن نسبی نیم‌کره جنوبی ایران، مسافرت از سمت جنوب به شهرهای شمالی کشور در حال افزایش است. به‌ویژه افرادی که بازنشسته می‌شوند، ترجیح می‌دهند، پس از سال‌ها فعالیت و کار مداوم باقی عمر خود را در شهرهای شمالی که آب‌وهوای بهتری دارند، بگذرانند. غلامعلی جعفرزاده‌ایمن‌آبادی با اشاره بر اینکه مهاجران عمدتا مصرف‌کننده هستند و تاثیر مثبتی بر تولید کشور نمی‌گذارند، اظهار کرد: در واقع بسیاری از این افراد با حقوق بازنشستگی خود قطعه‌ای زمین می‌خرند و در آن اقدام به ساخت‌وساز مسکونی می‌کنند.

متاسفانه بسیاری از ویلاها و واحدهای مسکونی در مراتع سرسبز شمال ساخته می‌شوند که نتیجه‌ای جز آسیب‌زدن به جنگل‌ها و منابع ملی کشور ندارد. او افزود: این اتفاق همچنین باعث از بین‌رفتن آمایش سرزمینی می‌شود و دلال‌ها و مراجع غیررسمی نقش موثری در جذب این مهاجران دارند.

حال در صورت ادامه این روند پرسش این است که چگونه می‌توان خدماتی همچون آب، گاز، تلفن، آموزش، درمان و... برای آنها فراهم کرد؟ جعفرزاده تاکید می‌کند: باید برنامه‌ای اساسی برای بهبود وضعیت رفاهی این افراد اندیشیده شود. شمالی‌ها همواره مهمان‌نواز بوده‌اند، اما این شرایط موجب متراکم‌شدن جمعیت شهرهای شمالی شده است. این افراد هم حق زندگی دارند و باید شرایط رفاهی رفته‌رفته در همه استان‌های کشور به وجود آید.

به هر حال هر منطقه‌ای ظرفیت خود را دارد که اگر بیش از این ظرفیت در آن حضور داشته باشند، بحران می‌آفرینند. این نماینده مجلس در پایان خاطرنشان کرد: خاک گیلان ارزان و مخصوص فعالیت‌های کشاورزی است، اما برخی مهاجران این خاک‌ها و زمین‌ها را تبدیل به مسکن کرده‌اند. چنان‌که امروز پس از تهران و البرز، گیلان از لحاظ جمعیتی متراکم‌ترین استان کشور به حساب می‌آید.

امیر داداشی