از اسباب‌بازی‌های قدیمی تا اسباب‌بازی‌های مدرن

«بازی» می‌تواند بر رشد اجتماعی، عاطفی، ذهنی، جسمی و... کودک تاثیرگذار باشد، همچنین بازی کردن تنها منوط به بازی با لوازم خاص نمی‌شود و بازی‌های گروهی که کودکان با هم انجام می‌دهند یا بازی‌هایی را که مانند ورزش هستند هم می‌توان در دسته بازی کودکان جای داد. بدون تردید می‌توان گفت که بازی بهترین شکل فعالیت طبیعی هر کودک محسوب می‌شود و در زندگی کودک اهمیتی ویژه دارد. روانکاوان معتقدند که بازی برای غلبه بر آسیب‌ها یا ناراحتی‌های عاطفی ضروری است.  روانشناسان اجتماعی اعتقاد دارند که بازی برای تسلط بر خود و یادگیری شیوه‌های زندگی کردن با تجربه‌های معمول روزانه ضرورت دارد. در این بین «اسباب‌بازی» نقش مهمی در بازی‌های کودکان دارد، یک اسباب‌بازی خوب و هدفمند می‌تواند نبوغ کودک را شکوفا کند و سهم مهمی در شکل‌گیری روحیه و آینده کاری کودک داشته باشد.

از اسباب‌بازی‌های قدیمی تا اسباب‌بازی‌های مدرن

«اسباب‌بازی» شاید در ظاهر یک کالای ساده باشد اما به‌واقع تاثیر فرهنگی زیادی در جامعه دارد و برای تربیت کودکان عامل بسیار مهمی به‌شمار می‌آید. در گذشته اسباب‌بازی‌هایی مانند فرفره، خانه‌سازی، خمیر بازی و پازل می‌توانستند کودکان را برای مدتی سرگرم کنند و درنهایت کودک شاهد دسترنج و تلاش خود باشد و محصول ساخت‌وساز خود را ببینند؛ این گونه اسباب‌بازی‌ها کودک را مشتاق می‌کند تا همان بازی را به نحو دیگر یا مدل‌های دیگر بازی‌های ساختنی دنبال کند و در ذهن کودک این نکته را تداعی می‌کند که بعد از انجام هر فعالیتی باید نتیجه‌ای را مشاهده کرد و فعالیت‌های آدمی باید هدفمند باشد.

اما اسباب‌بازی‌های امروزی تبدیل به گجت‌های الکترونیکی، بازی‌های کامپیوتری و درنهایت اسباب‌بازی‌هایی شده است که نه با سبک زندگی همخوانی دارد و نه با نحوه تربیت کودکان ایرانی قابل قیاس است. اسباب‌بازی‌های امروزه بیشتر از اینکه بتوانند در روند رشد جسمی و روحی کودکان موثر باشند، آنان را منزوی‌تر کرده و تمایل‌شان را به بازی‌های گروهی و بپربپر و لی‌لی کردن و این قبیل فعالیت‌ها کم کرده است. هرچند مراکز تخصصی فروش اسباب‌بازی‌های کودکان در شهرها هستند و محصولاتی هدفمند ارائه می‌دهند ولی اکثر خانواده‌ها ترجیح می‌دهند  اسباب‌بازی‌های کودکان خود را از اسباب‌بازی‌فروشی‌ها خریداری کنند (صرف نظر از اسباب‌بازی‌هایی که دستفروشان می‌فروشند).

برخی از خانواده‌ها گران‌تر بودن اسباب‌بازی‌های این مراکز را بهانه عدم خرید اسباب‌بازی از مراکز تخصصی فروش آن عنوان کرده‌اند و برخی دیگر کم بودن تعداد این مراکز را دلیلی برای عدم خرید خود دانستند. البته ترویج سبک زندگی غربی و نادیده گرفته شدن شرایط روحی و محیطی کودکان ایرانی هم از مشکلات برخی اسباب‌بازی‌های موجود در ایران است که می‌توان گفت اسباب‌بازی‌های وارداتی سهم عظیمی از این بخش را دارند.

حکایت اسباب‌بازی‌های خارجی و بی‌کیفیت

اسباب‌بازی‌های موجود در بازار معمولا دارای کیفیت پایینی هستند و گاهی به محض یک‌بار بازی‌کردن خراب می‌شوند. با این اوصاف بخش عظیمی از اسباب‌بازی‌های موجود در بازار، وارداتی و اکثرا چینی هستند و تولید داخل سهم اندکی در پاسخگویی به نیاز بازار دارد. کیفیت پایین اسباب‌بازی‌های وارداتی جدا از دوام نداشتن برای بازی کودک، می‌تواند موجب خطرات بسیاری برای کودکان شود و به جسم آنها آسیب بزند و در برخی موارد موجب مرگ آنها هم شود. اسباب‌بازی‌های خارجی که به صورت قانونی وارد کشور می‌شوند دارای کدرهگیری هستند و غالبا باید قیمتی بالاتر از اسباب‌بازی ایرانی داشته باشند، اگر مشاهده کردید که در برخی مغازه‌های اسباب‌بازی‌فروشی اسباب‌بازی‌های خارجی با قیمت پایین‌تر از اسباب‌بازی ایرانی به فروش می‌رسد بدانید بدون شک آن اسباب‌بازی قاچاق است.

برخی از اسباب‌بازی‌ها مانند خمیرهای بازی و عروسک‌ها تاریخ انقضا دارند و اگر هنگام خرید به این موارد توجه نشود می‌تواند کودک را دچار بیماری‌های پوستی و گوارشی کند. همچنین برخی اسباب‌بازی‌های خارجی که به صورت قاچاق وارد کشور می‌شوند و نظارت بر ورود قانونی اسباب‌بازی به داخل کشور به‌درستی انجام نمی‌شود و هر از چند گاهی در اخبار می‌خوانیم که محموله اسباب‌بازی قاچاق در فلان شهر کشف شده است! حال چه تعداد از این محموله‌ها کشف نشده و با قیمت‌های نجومی در مغازه‌های اسباب‌بازی‌فروشی به فروش می‌رسد، کسی باخبر نیست!

اسباب‌بازی‌ای به نام «اسپینر»

«اسپینر» واژه‌ای است که این روزها در خیابان، مترو، اسباب‌بازی‌فروشی‌ها و هرجای دیگر که بتوان کودکی را به ذوق آورد و جذب این وسیله کرد، دیده می‌شود؛ این وسیله فیجت اسپینر (Fidget Spinner) یا به‌طور خلاصه، اسپینر نام دارد. می‌گویند ابتدا این وسیله را یک مادر برای سرگرم کردن فرزندش ساخته است، همچنین تولیدکنندگان اسپینر از عباراتی مثل «رفع استرس»، «افزایش تمرکز» و «درمان اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی» (ADHD) برای بازاریابی این محصولات استفاده می‌کنند.

دکتر روث میلانیک از مرکز پزشکی کودکان کوهن در نیویورک اعلام کرد که تاکنون هیچ‌تحقیق ثبت‌شده‌ای در مورد رابطه‌ بین اسپینر و تمرکز کودکان صورت نپذیرفته است. میلانیک می‌گوید ادعای تولیدکنندگان اسپینر در مورد مزایای آن‌، ادعایی بی‌اساس محسوب می‌شود. مارک رپورت، روانشناس کلینیک دانشگاه مرکزی فلوریدا که در زمینه‌ «مزایای تحرک برای افزایش تمرکز بیماران مبتلا به ADHD» فعالیت می‌کند، در مورد اسپینر می‌گوید: «اسپینر بیش از اینکه ابزاری برای افزایش تمرکز بیماران مبتلا به ADHD باشد، باعث حواس‌پرتی آنها خواهد شد.»

اسپینر به دلیل عدم نیاز به تحرک، کمکی به افزایش تمرکز نمی‌کند و از جمله مواردی است که سبب بی‌تحرکی کودکان شده و افزایش تنبلی و همچنین افزایش وزن را به دنبال دارد.

کارشناسان چه می‌گویند؟

عاطفه کیانی‌نژاد، روانشناس کودک در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «از آنجا که بچه‌ها نسبت به دنیای پیرامون‌شان خیلی کنجکاو هستند و یکی از نیازهای اساسی‌شان این است که با اشیا ارتباط برقرار کرده و آنها را دستکاری کنند و تغییر شکل بدهند و حتی اسباب‌بازی‌ یا شی‌ءهایی را بسازند، لازم است وسایلی در اختیارشان گذاشته شود که توانایی انجام این کار را داشته باشند؛ برای این وسایل اصطلاحا از واژه «اسباب‌بازی» استفاده می‌کنیم. مثلا وقتی بچه می‌بیند که می‌تواند عروسکش را بخواباند و غذا بدهد یا با وسایلی شبیه به وسایل آشپزی غذا درست کند، احساس می‌کند که من هم می‌توانم مانند مادرم شرایط را کنترل کنم.

در حقیقت کودک نمی‌تواند زندگی‌اش را مدیریت کند و هیچ‌کنترلی ندارد و به این دلیل این نیاز را در بازی تخلیه و ارضا می‌کند، به همین دلیل اگر جلوی بازی کودک گرفته شود یا اسباب‌بازی و شرایط بازی برایش فراهم نشود، این نیاز به کنترل ارضا نخواهد شد و معمولا ممکن است برای کودک احساس پرخاشگری یا اضطراب تولید کند. زمانی که بچه در حال ساختن لگو است یا گل بازی می‌کند در این بازی حواس بینایی و لامسه و هماهنگی چشم و دست همه با هم تحریک می‌شوند و نورون‌های مغزی فعال می‌شوند و این فعالیت‌ها آنقدر زیاد است که تاثیر فراوان بر هوش کودک داشته باشد. در نتیجه هرچقدر اسباب‌بازی‌ها متنوع‌تر، مفیدتر و مناسب‌‌تر برای سن کودک باشد، شرایط برای همانندسازی آن با بزرگ‌ترها، تقویت هوش و تخلیه روانی‌اش موثرتر است.

در بعضی مواقع بچه‌ها احساسات و هیجاناتی دارند که آنها را روی اسباب‌بازی‌هایشان نشان می‌دهند و ممکن است یک برجی را با لگو بسازند و با مشت کوبیدن آن را خراب کنند، در این لحظه کودک خشم خود را تخلیه می‌کند. اگر پدر و مادرها از این واکنش کودک اطلاع نداشته باشند ممکن است با او برخورد کنند که چرا با اسباب‌بازی‌هایت این کار را می‌کنی؟

در مورد اسباب‌بازی چند نکته دیگر وجود دارد که باید رعایت شود؛ اول اینکه خوب است که بچه‌ اسباب‌بازی‌های متنوعی داشته باشد، اما تنوع همزمان مناسب نیست، یعنی اینکه کودک یک اتاق داشته باشد و تقریبا حدود ۳۰ یا ۴۰ تا اسباب‌بازی داشته باشد، اصلا مناسب نیست. بهتر است تنوع اسباب‌بازی به تعداد ۱۰ عدد باشد. علت این است که وقتی اسباب بازی زیاد است، بچه نمی‌تواند با یکی از آنها زمان طولانی بازی کند و این مدت طولانی است که کمک می‌کند کودک اسباب‌بازی را تغییر شکل دهد و از آن مطلبی را برداشت و هیجاناتش را روی آن تخلیه کند.

برای همین لازم است که پدر و مادر فقط ۱۰ اسباب‌بازی در اتاق بچه بگذارند و بقیه را جمع کنند و یک تا دو ماه بعد تعدادی از این اسباب‌بازی‌ها که در اتاق بوده است با اسباب‌های جمع‌شده عوض کنند. با این روش هم بچه احساس می‌کند که اسباب‌بازی‌های متنوعی دارد و هم اینکه می‌تواند با همه آنها به اندازه کافی بازی کند.

یک نکته دیگر درخصوص اسباب‌بازی این است که بچه باید اسباب‌بازی‌هایی داشته باشد که بتواند با آنها بازی کند؛ دیده شده است که کودکان در مواقعی اسباب‌بازی‌هایی دارند که جنبه دکوری دارد یا مناسب سن‌شان نیست یا اینکه بچه باید یکی دو سال صبر کند تا بتواند با آن بازی کند یا اصلا از آن سر در نمی‌آورد که بخواهد بازی کند، این اسباب‌بازی‌ها متاسفانه تاثیر منفی در اعتمادبه‌نفس کودک می‌گذارد، چراکه بچه تمایل به بازی کردن با آن را دارد، ولی عملا می‌بیند که از پس آن بر نمی‌آید.

یکی دیگر از ویژگی‌های اسباب‌بازی گران نبودنش است. دلیل آن هم این است که بچه‌ها بعد از مدتی بازی کردن آنها را خراب می‌کنند. خیلی از پدر و مادرها احساس می‌کنند که این رفتار غیرطبیعی است، گاهی از خود من می‌پرسند که بچه ما اسباب‌بازی‌اش را خراب می‌کند، چه‌کار کنیم؟ می‌شود با او صحبت کنید که اسباب‌بازی‌هایش را خراب نکند؟ من هم در این مواقع به آنها می‌گویم که خیلی طبیعی است؛ بچه باید اسباب‌بازی را خراب کند. دلیلش این است که او در واقع هدفش خراب کردن اسباب‌بازی نیست، هدفش تغییر شکل آن و سر درآوردن از آن است.

معمولا دختربچه‌ها بعد از مدتی کله عروسک‌شان را می‌کنند تا ببینند داخل بدن آن عروسک‌ چه چیزی است یا پسربچه‌ها تمام دل و روده اسباب‌بازی‌شان را بیرون می‌ریزند تا بفهمند چه طور کار می‌کند و از چه ساخته شده است. اگر پدر و مادر با آنان دعوا و سرزنش‌شان کنند و از خرید اسباب‌بازی به خاطر خراب کردن‌ ممانعت کنند، در واقع ‌به روحیه او آسیب زده‌اند. در نتیجه لازم است بچه‌ها اسباب‌بازی‌هایی داشته باشند که خیلی گران نباشد.

از دیگر ویژگی‌های اسباب‌بازی این است که  کودک نباید تماشاگر باشد، یعنی او باید بتواند با آن ارتباط برقرار کند، مثلا اسباب‌بازی‌ای که با باتری یا برق کار می‌کند و حرکاتی را انجام می‌دهد و بچه شاهد آن است، اصلا جنبه اسباب‌بازی برای بچه ندارد؛ مانند این است که او در حال تماشا کردن تلویزیون است، در نتیجه این اسباب‌بازی‌‌ها  مناسب نیستند.

یکی دیگر از ویژگی‌های اسباب‌بازی این است که باید نه خیلی سخت و نه خیلی آسان باشد، یعنی کودک احساس نکند که خیلی راحت می‌تواند از پس آن برآید و خیلی راحت آن را درست می‌کند، یا خیلی سخت است و نمی‌تواند از پس آن بربیاید؛ هر دوی اینها برای بچه جذاب نیستند. اسباب‌بازی باید ویژگی‌های خاصی‌ داشته باشد تا به تقویت تخیل و تفکر کودک کمک کند. اسباب‌بازی‌هایی که می‌شود شکل‌شان را تغییر داد مثل خمیر بازی یا لگو برای تخیل آنان بسیار مفیدند.

نکته دیگر اینکه والدین به اسباب‌بازی‌هایی که مربوط به جنس مخالف است، حساسیت نشان دهند، مثلا اگر یک پسربچه‌ بخواهد عروسک‌بازی کند، یا دختربچه بخواهد تفنگ یا ماشین داشته باشد، به هیچ‌عنوان نباید واکنش نشان داد. اتفاقا داشتن اسباب‌بازی از جنس مخالف مفید است و من توصیه می‌کنم که والدین در کنار اسباب‌بازی‌هایی که مربوط به جنسیت کودکان‌شان است، یکی دو اسباب‌بازی از جنس مخالف هم برای آنها تهیه کنند، چون ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که صرفا آشپزی مخصوص به خانم‌ها نیست یا رانندگی مخصوص به آقایان نیست. در نتیجه هر دو جنس باید این فعالیت‌ها را در بچگی تمرین کنند.

مهسا شمس‌کلائی