باغ‌های پارسی با شهرت جهانی

ايرانيان از ديرباز علاقه ويژه‌اي به باغ داشتند؛ به‌گواه تاريخ نخستين باغ ايراني پاسارگاد است كه توسط كوروش ساخته شده است. باغ‌هاي ايراني جايگاه ويژه‌اي در ادبيات اين سرزمين داشته و از آن‌ها با نام‌هايي همچون پرديس، فردوس و بوستان نيز ياد شده است.

باغ‌های ايراني از ساختار هندسی، آب، درختان، کوشک میانی و ... تشكيل مي‌شوند. براساس آمار ۹ باغ ايراني در يونسكو به ثبت رسيده و شهرت جهاني يافته‌اند. باغ شاهزاده ماهان کرمان، باغ عباس‌آباد بهشهر، باغ چهلستون اصفهان، باغ فین کاشان، باغ ارم شیراز، باغ پاسارگاد، باغ دولت‌آباد یزد، باغ پهلوان پور یزد و باغ اکبریه بیرجند ۹باغی هستند که تابستان سال ۹۰ در فهرست یونسکو به ثبت رسیدند.

آنچه توجه داوران یونسکو را به باغ‌های ایرانی جلب کرد، طراحی متنوع و سبک منحصر به فرد معماری آن‌ها بود. در این باغ‌ها معماری بر اساس شرایط آب و هوا و خاک صورت گرفته اما ویژگی‌های فرهنگ ایرانی به عنوان وجه اشتراک تمام باغ‌ها قابل مشاهده است.باغ شاهزاده یکی از زیباترین باغ‌های سنتی ایران است که آن را می‌توانید در نیم فرسنگی ماهان در استان کرمان ببینید. شاهزاده ماهان نه تنها در دل کویرهای کرمان یک لکه سبز و خوش آب و هوا ایجاد کرده بلکه معماری جالبی هم دارد.

باغ‌هاي ايراني به‌‌عنوان یک ساختار کامل، بیانگر رابطه تنگاتنگ میان بستر فرهنگی و طبیعی هستند و نشانه‌ای از سازگاري و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعتند. در گذشته باغ ایرانی نمايشي از توان نهفته محیط و ادراک پیچیدگی‌های آن بود. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود فضایی را ایجاد می‌کرد که باعث بقا و پویایی بستر طبیعی می‌شد. در اين گزارش به معرفي چند باغ زيباي ايراني مي‌پردازيم كه باهم مي‌خوانيم.

پاسارگاد، نخستين باغ ایرانی

نخستين باغ ایرانی، پاسارگاد است كه از قرن ششم پیش از میلاد و دوران کوروش کبیر به جا مانده است. کتیبه‌های موجود نشان می‌دهند که کوروش طراحی این باغ را انجام داده و شکل کاشت درختان هندسی‌سازی باغ را تعیین کرده است. به همین دلیل باغ‌های ایرانی دیگری که در سال‌های بعد ساخته شدند، همگی وجه تشابه‌هایی با باغ پاسارگاد دارند. باغ پاسارگاد در ۱۳۵کیلومتری شیراز و سه کیلومتری جاده شیراز به آباده قرار دارد. ساخت پاسارگاد به عنوان اولین پایتخت شاهنشاهی هخامنشی است. این اثر معماری دارای باغ و مجموعه بناهای آن، اولین نماد هنر ترکیبی عناصر معماری گوناگون از تمدن‌های باستانی و البته با ویژگی منحصربه‌فرد و خاص هنر هخامنشی است. یکی از ویژگی‌های خاص مجموعه پاسارگاد، وجود باغ شاهی و مجموعه کاخ‌های آن است.

در پاسارگاد، باغ ایرانی با تمام ویژگی و عناصر اصلی معماری‌اش ساخته می‌شود. توجه به عناصر مذهبی و استفاده از آن به صورت مفهومی در ساختارهای معماری، الگوی هندسی باغ به همراه کوشک‌ها و راه‌آب‌های سنگی آن در میان باغ بزرگ پاسارگاد، نحوه توزیع و تقسیم مناسب آب در داخل مجموعه باغ و کاخ‌ها و ترکیب عناصر و ساختارهای معماری با طبیعت از جمله ویژگی‌هایی است که این باغ را به عنوان الگویی مادر در باغ‌سازی ایرانی مطرح می‌کند؛ به تعبیری دیگر، باغ پاسارگاد و مجموعه کاخ‌های آن شاهکار، خلاقیت و اصالت هنری هنرمندان ایرانی به عنوان اولین نمونه‌های چهارباغ است که بعدها در معماری صفوی و دوره مغولی هند باردیگر نمود پیدا می‌کند.

باغ شاهی در محوطه میراث جهانی پاسارگاد شامل مجموعه‌ای از کاخ‌ها و کوشک‌ها به همراه جوی‌های سنگی و گلی بوده که آثار کمی از آن‌ها باقی مانده است. كل باغ حدود هشت هکتار وسعت داشته و مجموعه کاخ‌های نشیمن، بارعام، كاخ دروازه دو كوشك، كوشك A در شرق باغ و B در جنوب باغ و همچنین پل معروف به پل شاهی را در برمی‌گیرد.

براساس گفته مورخین، آرامگاه و كاخ‌های كوروش در میان باغی بزرگ و دشتی خرم واقع بوده كه توسط گذرهای آبی متعددی كه از رود پلوار سرچشمه می‌گرفته، سیراب می‌شده اند. این محوطه زیبای سرسبز را باغ پاسارگاد (باغ سلطنتی) می‌نامند؛ باغ‌هایی که یکی از قدیمی‌ترین بقایای باغ‌سازی ایرانی بوده و اکنون تنها بخشی از زهکشی‌ها و آبنماهای آن باقیمانده است. باید به اين حقیقت مسلم توجه داشت كه باغ‌ها و بناهای پاسارگاد تا چندین نسل پس از كوروش محفوظ ماندند و این امر امكان آن را به وجود آورده بود كه طرح ابداعی كوروش نه‌تنها در فارس بلكه در نقاط دیگری از قلمرو هخامنشیان نیز در خاطره‌ها باقی بماند.

باغ شازده‌های قاجاری

باغ شاهزاده یکی از زیباترین باغ‌های سنتی ایران است که آن را می‌توانید در نیم فرسنگی ماهان در استان کرمان ببینید. شاهزاده ماهان نه تنها در دل کویرهای کرمان یک لکه سبز و خوش آب و هوا ایجاد کرده، بلکه معماری جالبی هم دارد.کوشک دو طبقه ای در این باغ ساخته شده که در گذشته به عنوان استراحتگاه مورد استفاده قرار می‌گرفت. این باغ به دستور حاکم کرمان در اواخر دوره قاجار ساخته شده و می‌گویند وقتی خبر مرگ ناگهانی حاکم را به ماهان بردند، بنایی که مشغول تکمیل سردر ساختمان بود، گچی را که به دست داشت، محکم به دیوار کوبید و فرار کرد! جای خالی کاشی‌هایی که بر سردر ورودی می‌بینید، یادگار همان فرار بنا از کار است!

بهشت شداد شیراز

باغ ارم هم یکی دیگر از باغ‌هایی است که باید آن را در انتهای خیابان ارم شیراز ببینید. این باغ در دوره سلجوقیان ساخته شده اما عمارتی که امروز در باغ می‌بینید، کار ناصرالدین شاه قاجار است. در میان باغ کوشکی سه طبقه قرار دارد که در گوشه و کنار آن تصاویری از ناصرالدین شاه قاجار، داستان‌هایی از فردوسی و نظامی ‌و ادبیات کهن فارسی و قصه‌های مذهبی کاشی‌کاری شده است. زیرزمین این کوشک، حوضخانه‌اي برای استراحت در روزهای گرم دارد و استخر بزرگی هم در جلوی عمارت ساخته شده که تصویر عمارت در آن منعکس می‌شود. باغ ارم شیراز در حال حاضر به عنوان باغ گیاه‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در اختیار دانشگاه شیراز است.

باغ گلشن

گلشن، یكی از باغ‌های قدیمی شیراز است. این باغ در دوره صفویه از باغ‌های آباد و مهم شیراز و محل نزول پادشاهان بوده است. یعقوب خان ذوالقدر حكمران فارس در زمان شاه عباس صفوی، در قسمتی از اراضی این باغ قلعه‌ای محكم ساخته و برای بنای این قلعه سنگ‌های گورستان جعفرآباد و مصلی را به كار برده است. پس از صفویه این قلعه ویـران شد و این باغ، سـال ها رونق و آبادانی خود را از دست داد. در سال ۱۸۶۳م (۱۲۸۴ ه.ق) میرزا علی محمد خان قوام‌الملك عمارت و باغ فعلی را احداث كرد.

وی برای آبیاری درختان باغ كاریز لیمك را كه در قصر قمشه بود، خریداری كرد. در دوره حكومت قاجاریه، باغ گلشن یكی از زیباترین باغ های شیراز به شمار می ‌رفته است. دور این باغ حصاری از چینه گل كشیده و انواع درختان میوه به جز نارنج و خرمالو در آن كاشته بودند. همچنین خیابان هایی با ردیف درختان سرو،  صنوبر ، چنار ، بید ، عرعر و آبشارهای سنگی با آب جاری و دايمی در باغ احداث كرده بودند. در دو جانب آبشارها، گیاهان مرغ و چمن كاشته بودند. حوضی كه در صحن عمارت این باغ بوده، بازمانده سالیان ویرانی باغ است.

جزیره‌ای در بهشهر

اما باغ عباس‌آباد را شاید در سفرهای‌تان به مازندران دیده باشید. این باغ در بهشهر قرار دارد و در میان جنگل‌های کوهستانی و در نزدیکی دریاچه‌‌ طبیعی ساخته شده است. بنیان‌گذار این باغ شاه عباس اول بود که دستور داد آن را به صورت پلکانی در سه سطح بسازند. برای رسیدن به این باغ باید راهی راه آسفالته‌ای شوید که از جاده اصلی بهشهر- گرگان منشعب شده و بعد از عبور از روستای التپه به محوطه مذکور منتهی می‌شود.

چهلستون چهل پنجره

باغ چهلستون درون بافت شهری اصفهان و در غرب خیابان چهار باغ پایین و شمال خیابان سپه و شرق میدان نقش جهان قرار دارد. این باغ نمونه‌ای از یك باغ سلطنتی از دوره صفوی است که ساخت آن را به شاه عباس نسبت می‌دهند. شاه عباس در میان باغ عمارتی به شكل كلاه فرنگی با اتاق‌های كوچك ساخت که برای پذیرایی از میهمانان دربار استفاده می‌شد. با شروع سلطنت شاه عباس دوم،عمارت چهلستون توسعه داده شد و تالارها و ایوان‌هایی در آن به وجود آمد. باغ چهلستون طوری ساخته شده که دسترسی به آن از طریق دیگر باغ‌های اصفهان امکان‌پذیر بود.

آخرین باغی که امیر دید

ششمین باغی که در فهرست میراث فرهنگی به ثبت رسید، باغ فین کاشان است که هر ایرانی حداقل یک بار آن را دیده و حکایت‌هایش را شنیده است. این باغ در جنوب غربی شهر کاشان قرار دارد و چشمه معدنی سلیمانیه در جنوب آن جریان دارد. در واقع باغ فین به جز سابقه تاریخی و مرگ امیرکبیر در آن، به خاطر این چشمه شناخته می‌شود که از صخره‌ای به نام کوه دندانه در ۶ کیلومتری غرب کاشان می‎جوشد و املاح زیادی را با خود حمل می‌کند و به فین می‌آورد.

زمردهای یزد

دو باغ بعدی از استان یزد به ثبت رسیدند. یکی باغ دولت‌آباد که شامل باغ بیرونی و اندرونی است و در آن میدان جلوخان، عمارت طهرانی، بهشت آيین، تالار آیینه، آب انبار، دژ نگهبانی، اصطبل و بناهایی از این دست به چشم می‌خورد. قنات تاریخی دولت‎آباد هم با قدمتی بیش از ۲۰۰ سال در این باغ قرار دارد.

و ديگري باغ پهلوان پور که در اواخر دوره قاجار ساخته شده و در مهریز یزد قابل دیدن است. شهرت این باغ به خاطر قنات «حسن‌آباد» است که آب آن فقط به این باغ می‌ریزد و دو درخت تنومندی را که در اطراف آن قرار دارد، سیراب می‌کند. باغ پهلوان پور نماد تغییرات سبک باغ‌سازی کهن ایرانی است و شامل یک مجموعه ورودی، ساختمان کوشک یا شربتخانه، بنای زمستانخانه، بنای سرایداری، حمام و آشپزخانه می‌شود.

کوهستان سبز

باغ اکبریه هم آخرین باغ این فهرست است که می‌توانید آن را در بیرجند انتهای خیابان معلم، روستای اکبریه ببینید. این باغ در بستری کوهستانی قرار گرفته و ساخت آن به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه بازمی‌گردد. باغ اکبریه محل سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی بود و در لهجه محلی به کلاته سرکار امیر معروف است. از بخش مرکزی باغ اکبریه به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود و بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری دارد. دیگر بخش‌های مجموعه هم امروز تبدیل به سفره‌خانه و چایخانه سنتی شده‌اند.