شهرام ناظری؛ واسطه آشتی موسیقی و مولانا

صدایش شبیه هیچ شخصی نیست الا خودش. استاد شهرام ناظری، این اعتبار ساز و آواز ایرانی، در ۷۰ سالگی هنوز بی‌رقیب است. او و استاد شجریان همواره شانه به شانه هم جلو رفته اند و تا به امروز، هر کدام به سبک خود جور بی مبالاتی هایی را که در حق موسیقی و اواز ایرانی شده است، کشیده اند.

به اوج رسیده ها و بهترین ها خوب می دانند که احتمال تقلید از آن ها زیاد است اما اجرا، ادای کلمات و رنگ صدای شهرام ناظری، باعث شده است پس از گذشت اینهمه سال کسی نتواند اجرای خود را به او نزدیک کند، حتی پسرش حافظ که می توان او را شاگرد خصوصی خوش شانسی دانست که با موسیقی و زیرنظر استادی چون شهرام ناظری پر و بال گرفته است.

سعدی سواره بود و مولانا پیاده...

شهرام ناظری رفاقتش را با مولانا اینگونه توصیف و کار را تمام می کند:« از روزی که چشم باز کردم، دیدم دوست دارم مولانا بخوانم.» در روزهایی که این خواننده بیست و دو، سه سال بیشتر نداشت، سعدی خدای خواننده های آواز بود و در برابر مولانا خواندن، مقاومت زيادي وجود داشت. حتی استاد غلامحسین بنان، خواننده تصنیف دلنشین« الهه ناز» هم معتقد بود باید از سعدی خواند و نه مولانا. استاد ناظری در بخشی از مستند« مشاهیر کرد»، به اولین مواجهه اش با بنان و مخالفت سرسختانه وی با خواندن از مولانا اشاره می کند و می گوید:« من در موسیقی دو بخش را دنبال کردم، موسیقی کردی که بحثش بسیار مفصل است و موسیقی سنتی که برای تحصیل در آن به تهران آمدم. در آن روزها، آن چیزی که به ما درس دادند، فقط از روی غزل های سعدی بود. یعنی ۹۵ درصد نگاه تغزلی سعدی بود که روی موسیقی آوازی سوار بود و ما هر جا رفتیم همیشه سعدی بود. ۵ درصد دیگر هم حافظ و دیگر شاعران. نمی دانم چه نیرویی من را به سوی مولانا برد. دوستی داشتم به اسم دکتر نظام زاده نائینی، ایشان دوست استاد بنان بود. خیلی از من پیش بنان تعریف کرده بود؛ که جوانی هست هم شاعر است، هم ساز می زند، هم موسیقی دان است و هم صدای عجیبی دارد. آن قدر تعریف کرده بود که استاد بنان خواست من را ببیند. شبی که در منزل ایشان، استاد را دیدیم، شعر« چه دانستم که این سودا مرا زین سان کند مجنون/ دلم را دوزخی سازد دو چشمم را کند جیحون» مولانا را خواندم. یک مرتبه آقای بنان وسطش ذکر کرد:این ها چیست می خوانی! با تندی و پرخاش ذکر کرد:خیلی افتضاح بود. همه اش تخته پاره و خون و دریا و نهنگ. این چیزها صدای آدم را خراب می کند و شما باید اشعار خیلی مرتب، تر و تمیز و شسته رفته بخوانید. خیلی توی ذوقم خورد.» اما نه این اتفاق و نه مخالفت های بعد باعث شد که شهرام ناظری از مولانا دست بکشد. او از مولانا خواند و ورود موفقیت آمیز این شاعر در آواز ایرانی باعث شد تا اندک اندک دیگران نیز، به مولانا ایمان بیاورند و از اشعار او استفاده کنند؛ حتی افردی که معتقد بودند موسیقی سنتی و مولانا با هم جور درنمی آید.

اندک اندک فتح های پی در پی

داستان رفاقت ناظری و مولانا یک روی سکه است و علاقه اش به ادبیات فارسی روی ديگر آن. در گفت و گویی که پیشتر با او داشتم، از مادرش گفت که عاشق ادبیات فارسی بوده و او را نیز سر همین سفره نشانده است. کم تر جایی به این موضوع اشاره می شود که او شاعر ویژه ای نیز هست و حتی شعر تصنیف« شیدا شدم» او را به اشتباه از مولانا می دانند؛ در صورتی که او خود اینگونه سروده است که:« من او بدم من او شدم/ با او بدم بی او شدم/ در عشق او چون او شدم/ زین رو چنین بی سو شدم».

او همواره در خدمت شاعران بزرگ فارسی بوده و سعی کرده است با پادرمیانی موسیقی و آواز ایرانی چهره جهانی آن ها را نیز تقویت کند. به هر حال بعید است او با لحن حماسی خود به سراغ غول ادبیات حماسی، یعنی فردوسی نرفته باشد. هرچند اجرای شاه نامه خوانی توسط وی، بدون مقدمه نبوده و او بعد از سالها تحقیق و پژوهش، شاهنامه را در بستر موسیقی مقامی، ارکستر بزرگ کلامی بر مبنای موسیقی دستگاهی و گروهی بین المللی روی صحنه آورده است.

با این همه ، او از شاعران شعر نو نیز روی گردان نبوده و رد پای« زمستان» مهدی اخوان ثالث و« در گلستانه» سهراب سپهری در آثارش به چشم می خورد. تلفیق شنیدنی آواز ایرانی، با آثار شاعران شعر نو نشان می دهد تلاش موفقیت آمیز او برای ورود مولانا به عرصه موسیقی سنتی، اتفاقی نبوده و شهرام ناظری مرد کارزارهایی است که در چشم دیگران، ناشدنی و شکست خورده به نظر می آید؛ اما با قدم های او شدنی می شود.