رسانه ای که ملی نیست 

اعتبار رسانه ملی این روزها به پایین‌ترین درجه نزول کرده است، به طوری‌که ضریب نفوذ و تاثیر این رسانه در بین مردم به‌شدت کاهش یافته است. در واکنش به چنین مساله‌‌ای نمایندگان مجلس طرحی را برای تغییر مدیریت سازمان صداوسیما از فردی به شورایی تدرارک دیده اند که هم اکنون مراحل بررسی و تصویب را می‌گذراند.

کاهش ضریب نفوذ و تاثیر صداوسیما در بین شهروندان در حالی است که بنابر گزارش مرکز آمار ایران ۳/۹۹درصد خانوارهای ایرانی دارای تلویزیون هستند. بودجه سازمان صداوسیما نیز بیش از ۲هزار میلیارد تومان است که در سال ٩٨ افزایش قابل توجهی یافته تا جایی که به گفته رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی حق برداشت ١۵٠ میلیون دلار از صندوق توسعه ملی نیز به این سازمان داده شده است. 

مقایسه صداوسیما با سازمان‌های رسانه‌‌ای جهان

سازمان صداوسیما در کنار بودجه کلان از سازمانی عریض و طویل نیز برخورداراست و تعداد پرسنل و کارکنان آن تا چند برابر بزرگترین سازمان‌های رسانه‌‌ای دنیاست. بنابر این گزارش سازمان صداوسیما بین ۴۸تا ۵۰ هزار پرسنل رسمی، قراردادی و پیمانی دارد. این در حالی است که تلویزیون CCTV چین که نزدیکترین سازمان رسانه‌‌ای به صداوسیمای ایران است، با تمام گستردگی و تولید برنامههایش فقط ۱۰ هزار کارمند دارد.

این وضعیت در مقایسه با سایر تلویزیونها هم حکمفرماست. BBC به عنوان یکی از بزرگترین بنگاههای خبری جهان که شبکههای تلویزیونی مختلفی دارد و به زبانهای گوناگون برنامه تولید میکند، ۲۰هزار و ۹۵۱ کارمند دارد. 

تلویزیون NHK ژاپن هم به عنوان یکی از تلویزیونهای مهم آسیا و سطح جهان ۱۰ هزار و ۲۴۲ کارمند دارد. SKY که از آن به عنوان یکی از بزرگترین تلویزیونهای سطح جهان نام برده میشود، کانالهای زیر مجموعهاش تقریبا همه حوزهها را با زبانهای گوناگون پوشش میدهد و ۳۰هزار نیرو دارد. مهم‌ترین شبکه‌های خبری و خبرگزاری‌های جهان نیز با نیروهایی به مراتب کمتر از سازمان صدا وسیما اداره می‌شوند. خبرگزاری فرانسه AFPدوهزار و ۲۶۰نفر، آسوشیتدپرس APسه هزار و ۲۰۰ نفر و رویترز سه هزار و ۱۰۰نفر کارمند دارند. صداوسیما در حالی به فربهترین سازمان رسانهای تبدیل شده که میزان تاثیرگذاری آن نه تنها در سطح منطقه و جهان بلکه در خود ایران و در بین مردم کشورمان در حداقل ممکن است.

کاهش ضریب نفوذ و اعتماد مخاطبان

در واکاوی علل و عوامل سقوط صداوسیما و کاهش اعتبار و ضریب تاثیر آن، کارشناسان رسانه‌‌ای به علل و عوامل مختلفی اشاره می‌کنند. دارابی معاون امور استان‌های سازمان صداوسیما کاهش ضریب نفوذ و تاثیر صداوسیما را به تغییر آرایش رسانه‌ها و توسعه فضای مجازی نسبت می‌دهد و معتقد است: فضای مجازی موجب تغییر الگوی مصرف رسانه‌ای نسل نو شده است و اکنون رسانه‌هایی مانند رادیو و تلویزیون استفاده کمتری دارند. وی اظهار داشت: آینده‌پژوهان در مواجهه با رسانه‌های سنتی (مانند صداوسیما) پیامدهایی مانند حذف، تعویض یا جایگزینی را پیش بینی کرده‌اند. 

به نظر می‌رسد حذف و جایگزینی در مورد صداوسیما تا حدود بسیار زیادی رخ داده است و بسیاری از شهروندان که به صداوسیما بی‌اعتماد شده‌اند رسانه‌های دیگری را جایگزین آن کرده‌اند. بنابر گزارش مرکز آمار ایران از مجموع ۲۴.۳ میلیون خانوار کشور، در حدود ۱۹.۶ میلیون خانوار (۸۰.۷ درصد) در محل سکونت به خدمات تلویزیونی چندمجرایی دسترسی داشته‌اند. سهم دسترسی خانوارها به انواع خدمات تلویزیونی چندمجرایی تفاوت‌های زیادی دارد؛ به طوری که از کل خانوارهای کشور، ۵.۷ میلیون خانوار (۲۳.۵ درصد) به خدمات ماهواره‌ای مستقیم به خانه، ۱.۴ میلیون خانوار (۵.۷ درصد) به IPTV و ۱۶.۳ میلیون خانوار (۶۷.۰ درصد) به تلویزیون دیجیتال زمینی دسترسی دارند.

عزت‌الله ضرغامی دو سال پیش در مصاحبه‌ای گفت که ۴۰درصد مردم کشور به ماهواره دسترسی دارند. به گفته او این میزان در تهران ۶۰ درصد است. عدد و رقمی که ضرغامی اعلام کرده البته انگشت نشانه را به سوی خود او می‌گیرد. او ۱۰سال در راس صداوسیما قرار داشت و یک سال بعد از پایان ماموریت از گرایش مردم به شبکه‌های تلویزیونی ماهواره خبر داد. اما وزیر پیشین فرهنگ و ارشاد اسلامی ضریب استفاده از ماهواره را در تهران ۷۱درصد و در کل کشور بیش از ۵۰ درصد ذکر کرده است.

وی تاکید کرد: «در آینده نزدیک، دو هزار شبکه ماهواره‌ای روی تلفن‌های همراه به آسانی توسط قابل دریافت خواهد بود... آیا برای مقابله با این پیشرفت‌ها هم از پارازیت استفاده خواهیم کرد یا راهکاری‌های دیگری داریم؟ در گذشته اقداماتی مانند ممنوعیت استفاده از ویدئو در کشور انجام می‌شد که امروز به نظر کارهای خنده‌دار به حساب می‌آید و شاید پنج سال دیگر هم با بررسی اقدامات امروز خود همین احساس را داشته و به آن بخندیم.»

کوچ مخاطبان به تلویزیون‌های ماهواره‌ای

کارشناسان و صاحب‌نظران رسانه‌های تصویری به مراتب فاجعه بارتر از آنچه بر زبان مسئولان سابق فرهنگی و صدا سیما جاری شد از بی‌اعتمادی و بی‌اعتباری صداوسیما نزد مردم ارائه می‌دهند. عبدالله بیرچانلو عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات ماهواره، شبکه نمایش خانگی و اینترنت را از رقیبان چالش‌ساز برای تلویزیون می‌داند و می‌گوید: «براساس نظرسنجی‌های به دست آمده مردم کشور هنوز به تلویزیون و فیلم دیدن گرایش دارند، در عین حال حدود ۶۰درصد مردم مخاطب ماهواره هستند که در سال‌های اخیر به سمت این رسانه کشیده شده‌اند.

در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ با ماهواره به صورت منفعل برخورد شد و در بسیاری موارد نیز باعث نارضایتی مردم شده و اکنون در دوره‌ای هستیم که نسبت به ماهواره بی‌تفاوتی حاکم است و به همین دلیل با افزایش مخاطبان ماهواره روبه‌رو هستیم.» او عنوان کرد: «سال ۸۷ آغاز تحولات مهم در زمینه شبکه‌های فارسی زبان ماهواره بوده که برخی از آنها از داخل تاسیس و حمایت شده‌اند. از جمله اینکه شبکه‌های «ام.بی.سی»، «بی بی‌سی فارسی»، در سال ۸۷، «فارسی وان» در سال ۸۸، «پی ام سی خانواده»، «جم کلاسیک» و «من و تو» در سال ۸۹ تاسیس شدند که پرمخاطب‌ترین شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان بودند.»

عبدالله بیرچانلو در این نشست اظهار کرد:‌ «عمده‌ترین مسئله‌ای که باعث شد مردم از تلویزیون روی گردانند و به سمت ماهواره‌ بروند سریال‌های عامه‌پسند و خانوادگی شبکه‌های فارسی زبان بوده است؛ آمریکا، انگلیس، استرالیا، آلمان، فرانسه، برزیل، کلمبیا و کره جنوبی کشورهای موفق در زمینه ساخت اینگونه سریال‌ها بوده‌اند.»

او خاطرنشان کرد: «‌تلویزیون ما بزرگترین فرصت‌ساز برای رقبای خودش از جمله شبکه نمایش خانگی است. طبق نظرسنجی‌های به‌دست آمده ۵۸.۸ دهم درصد مردم سریال‌های شبکه نمایش خانگی را از نظر کیفیت بهتر از سریال‌های تلویزیون دانسته‌اند.»

عظیم دارایی‌فاضلی، عضو انجمن روان‌شناسان ایران در میزگرد تخصصی با موضوع ماهواره، با اشاره به اینکه برخورد قهری با ماهواره پیامدهای نامطلوب داشته است، خبر از شکست تقریبا کامل صداوسیما در برابر شبکه‌های ماهواره‌‌ای می‌دهد: براساس آمار بیش از ۹۰ درصد مردم ایران ماهواره دارند و در این بین نه تنها خانواده‌های غیرمذهبی بلکه حتی خانواده‌های مذهبی هم از ماهواره استفاده می‌کنند.

شبکه‌های اجتماعی رقیب تازه نفس تلویزیون

اما شبکه‌های ماهواره‌‌ای تنها یکی از رقبای صداوسیما هستند. با سر برآوردن و توسعه اینترنت وشبکه‌های اجتماعی صداوسیما با رقیبان به مراتب قویتری روبه‌رو شده و به‌طور کلی قافیه را در میان رسانه‌‌ای باخته است. 

بنابر آمار‌هایی که بین دسامبر ۲۰۱۷ تا دسامبر ۲۰۱۸ در ایران به دست آمده، تقریبا نیمی از ایرانیان به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی دسترسی دارند و به طور کلی، حدود ۴۷ میلیون کاربر شبکه‌های اجتماعی در ایران فعال هستند که در این میان، شمار کاربران نرم‌افزار‌های ایرانی تنها به ۵/۷ میلیون کاربر می‌رسد. 

این در حالی است که طی این سال‌ها، بسیاری از شبکه‌های اجتماعی از قبیل فیسبوک، توییتر، یوتیوب و تلگرام دستخوش فیلتر شده‌اند و طبق خبر‌های اخیر ممکن است ایسنتاگرام هم به این گردونه بپیوندد. اما آمار‌ها حکایت از آن دارد که سیستم فیلترینگ توفیقی در کاهش شمار کاربران شبکه‌های اجتماعی در ایران نداشته است.

اینترنت و زیرساخت‌های موبایل در ایران از سال ۲۰۱۳ پیشرفت‌های چشمگیری داشته و همین امر دلیل گسترش هر چه بیشتر استفاده از شبکه‌های اجتماعی در داخل کشور بوده است. طبق جدیدترین آمار ارائه شده، هنوز هم فیس‌بوک به رغم فیلترینگ اعمال شده، با ۵۶/۴۷ درصد پرکاربردترین شبکه اجتماعی در ایران محسوب می‌شود. 

بعد از آن نرم‌افزار پینترست با ۷۵/۱۷ درصد دوم و توییتر با ۲/۱۷ درصد سومین شبکه اجتماعی پرکاربرد هستند. اینستاگرام با ۳۳/۹ درصد، یوتیوب با ۴۲/۳ درصد و ردیت با ۶۹/۲ درصد در رده‌های بعدی قرار دارند. آمار‌هایی که سال گذشته و همزمان با اعمال فیلترینگ تلگرام به دست آمد، این نرم‌افزار پیام‌رسان در جمعیت ۸۰ میلیونی ایران حدود ۲۰ میلیون کاربر دارد.

بیرچانلو درباره رقیب دیگر تلویزیون،یعنی اینترنت گفت: «آخرین آمار (تیر ۸۹) به دست آمده نشان می‌دهد که در کشور ۴۳.۲ دهم درصد ضریب نفوذ در اینترنت وجود دارد که بعد از بحرین در خاورمیانه رتبه دوم را کسب کردیم؛ اولین کارکرد اینترنت در ایران برای سرگرمی است و اطلاع گرفتن و آموزش در رتبه‌های بعدی قرار دارند، بنابراین تهدید اینترنت در راه است و این اعتبار منبع تلویزیون را کاهش می‌دهد.»

او فراگیری و گستردگی در سراسر کشور، توان مالی گسترده تلویزیون برای ساخت سریال‌های الف ویژه، امکان بهره‌گیری از توان بخشی دولتی و خصوصی و برخورداری از بازوان پژوهشی را از جمله فرصت‌های پیش روی تلویزیون عنوان کرد.

عبدالله بیرچانلو راهکارهای پیشنهادی برای تلویزیون و حل چالش‌های آن را برشمرد که شامل پذیرش واقعیات موجود رسانه‌ای، اعتماد به دیدبانان رسانه، رو آوردن به ژانرهای نو، تمرکز و برخواسته‌های مخاطبان، تغییر ساختار صداوسیما و فعالیت شبکه‌های موازی به طور نظارت شده و رسمی‌تر هستند.

با وجود کوچ مخاطبان صداوسیما به طرف تلویزیون‌های ماهواره‌‌ای و شبکه‌های اجتماعی مسئولان صداوسیما کمتر پاسخگوی مشی هزینه‌بار و غیر ملی خود هستند و همچنان بر خطاهای خود با تولید برنامه‌های خاص‌گرایانه، تفرقه افکن و ضعیف ادامه می‌دهند. در همین زمینه نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس می‌گوید: مدیران صداوسیما بی‌توجه به تاکیدهای مقام معظم رهبری درباره کیفیت و غنای برنامه‌های این سازمان، راه دیگری می‌روند.

رسانه غیر ملی و بی‌اعتبار 

سیده فاطمه ذوالقدر در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به تذکر مقام معظم رهبری به دستگاه‌های مختلف از جمله صداوسیما درباره استفاده از روش‌هایی در برنامه‌سازی‌ها که بی‌شباهت به بخت‌آزمایی نیست، گفت: در دیدگاه امام خمینی پ(ره) صداوسیما یک دستگاه عظیم آموزشی و‌تربیتی و به منزله یک «دانشگاه عمومی» است که قلمرو آن در سطح کشور گسترده است. انتظاری که از این سازمان می‌رود این است که اولا، محتوای آموزشی مناسبی داشته باشد، دوم، مردم را به کارهای مفید و آینده‌دار ‌ترغیب و تشویق کند و سوم، موجب حفظ و افزایش سرمایه اجتماعی شود و تشویق به کسب و کار حلال کند. 

نماینده مردم تهران در مجلس با ابراز تاسف از عملکرد برخی مدیران رسانه ملی، گفت: صداوسیما و شبکه‌های آن با وجود سرمایه انسانی متخصص و کارآمد و دریافت بودجه‌های نجومی از بیت‌المال، متاسفانه دچار تنزلِ کیفیت شده است؛ از جمله می‌توان به برخی موارد از قبیل نظرسنجی انتخاب بهترین برنامه و مجری سال تلویزیون، معروف به ستاره مربع، حذف برنامه ورزشی پر مخاطب ٩٠ و مجری توانمند آن و اخیرا نیز شبه بخت‌آزمایی در مسابقه «برنده باش» اشاره نمود که حواشی به وجود آمده پیرامون آن، وضعیت را به حدی غیرقابل تحمل کرده که مقام معظم رهبری و آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی به صراحت نسبت به شبه بخت‌آزمایی و قمار بودن مسابقه برنده باش تاکید و تذکری جدی دادند.

نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس، نگاه تجاری صرف به برنامه‌های صداوسیما را مورد انتقاد قرار داد و افزود: برخی مدیران، برنامه‌سازان و تامین کنندگان مالی شبکه‌های صداوسیما برای کسب درآمد بیشتر خواسته یا ناخواسته با این منطق که هدف وسیله را توجیه می‌کند به هر شیوه و روشی ولو غیرشرعی و حرام به بهانه افزایش تعداد مخاطب درآمدهای آنچنانی دست و پا می‌کنند؛ در حالی که مدیران شبکه‌های صداوسیما می‌توانند با اتکاء به شیوه‌های حلال و مباح و از طریق تامین نظرات ورزشی، فرهنگی، اجتماعی، علمی، آموزشی، اقتصادی و سیاسی و سرگرمی‌های مشروع برای جذب مخاطبان اقدام به ساخت فیلم‌های فاخر و سریال‌های غنی و انعکاس معضلات اجتماعی و فرهنگی و بررسی علل ایجاد مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و راه‌های برون رفت از این مشکلات با حضور کارشناسان و صاحب‌نظران خبره و با تجربه، هم مخاطبان فعلی خود را حفظ کنند و هم تعداد آنان را افزایش دهند.

وی ابراز تاسف کرد: صداوسیما تا این لحظه، قانونی مدون و منسجم برای اداره ندارد و اگر اساسنامه‌ای هم داشته باشد هیچ مدیری در این سازمان به آن وفادار نبوده است؛ به همین دلیل کمیسیون فرهنگی مجلس تصمیم به تهیه طرح اداره و نظارت بر صداوسیما گرفت تا پس از تصویب در صحن علنی مجلس تصمیمات و عملکرد مدیران این سازمان بزرگ را قدری قانونمند و پاسخگو کند.

نماینده مردم تهران در مجلس با تشریح بخشی از ویژگی‌های این طرح، گفت: بزرگترین ویژگی طرح مذکور این است که پس از تصویب نهایی این طرح در مجلس و شورای نگهبان، صداوسیما به جای یک نفر توسط یک شورا اداره می‌شود که انتخاب رئیس و اعضای آن توسط مقام معظم رهبری انجام می‌شود. هیات امنای سازمان مرکب از دو نفر به‌ترتیب از نمایندگان رییس جمهور، رییس قوه قضاییه و رییس مجلس شورای اسلامی است که وظیفه نظارت بر عملکرد صداوسیما را انجام خواهند داد و خط مشی و‌ترتیب اداره سازمان و نظارت بر آن نیز طبق قانون انجام می‌شود.

نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس ادامه داد: در طرح مذکور همچنین، پاسخگویی این سازمان به نهادهای نظارتی مدنظر قرار گرفته است. بر این اساس رئیس صداوسیما باید به اعضای شورای نظارت بر صداوسیما و همچنین مجلس شورای اسلامی از طریق دو عضو ناظر خود در شورای نظارت پاسخگو باشد. این بند در راستای اجرایی شدن مفاد اصل ١٧۵ قانون اساسی جمهوری تصویب شد و در پی آن است تا در این سازمان بزرگ، آزادی بیان و نشر افکار با رعایت موازین اسلامی و مصالح کشور و متناسب با نیاز و ساختارهای ارزشی و فرهنگی جامعه اتفاق بیفتد.