حیوانات در تابلوهای نقاشی قرون وسطا چه مفهومی داشتند؟

هنرمندان از سمبل ها و نمادها در تابلوهایشان استفاده می کنند. برای مثال هنگامی که به تابلوی نقاشی نگاه می کنیم و عکس یک سگ را در گوشه ای از اثر هنری می بینیم که هنرمندی با قلموی خود به تصویر کشیده است، ممکن است بپرسیم که او قصد داشته چه معنا و مفهومی را از کشیدن آن به مخاطب برساند.

اصلاً آیا او چنین قصد و منظوری داشته است؟! اگر بخواهیم درباره تابلوهای نقاشی قرون وسطا و عصر رنسانس سخن بگوییم، پاسخ به این پرسش مثبت است. حیوانات در نقاشی های آن بازه زمانی دلالت ها و معانی بسیاری داشتند. البته شرح و توصیف برای هر یک از نمادها همواره متفاوت و در حال تغییر بوده است. گروهی سگ را در نقاشی های قرون وسطا نمادی از حکمت و گروهی دیگر آن را نماد حرص و آز تعبیر می کنند. همه این اختلافات بیانگر تاریخ طولانی و غنای کارکرد سمبلیک حیوانات در هنر غربی است.

هنرمندان اروپایی معانی بسیار متعددی را برای حیوانات در نظر گرفته اند، چه آن حیوانات ما به ازای واقعی، خیالی و یا افسانه ای داشته باشند یا نه، فرقی نمی کند همواره مفهومی در ورای رسم آن وجود دارد. در قرن دوازدهم در قرون وسطا کتاب Bestiaries منتشر شد. این کتاب راهنمای مصوّری بود که تاریخ طبیعی و نمادهای اخلاقی طیف گسترده ای از موجودات را برای مخاطبان توضیح می داد. در عصر رنسانس بسیاری از هنرمندان از جمله لئوناردو داوینچی نسخه خاص خود را از کتاب ارائه دادند و پس از آن به طور مشخص از قرن شانزدهم در ونیز هنرمندان این منطقه از جمله تیسین به ترویج این سنّت پرداختند. در این گزارش مجموعه ای از این نمادها و سمبل ها را در برخی از آثار خواهید خواند.

قاقم

قاقم جانوری از خانواده راسوها و بومی بخش های شمالی اوراسیا و آمریکای شمالی است. قاقم ها پوست مایل به رنگ قرمز دارند اما انتهای دمشان به رنگ سیاه است. قاقم هایی که در مناطق سردسیر و برفی زندگی می کنند، در زمستان پوستی به رنگ سفید به خود می گیرند. در افسانه های غربی آمده که کثیف شدن خز قاقم و یا از بین رفتن خز او منجر به مرگش خواهد شد؛ بنابراین، غربی ها قاقم را به عنوان سمبلی از پاکی و گاهی سمبلی از عدالت بر می شمرند. لئوناردو داوینچی حیوان قاقم را در تابلوی قرن پانزدهمی (بانویی با قاقم) به تصویر می کشد.

این تابلو تصویری از سیسیلیا گالرانی معشوقه دوک میلانو بود. قاقم در این تابلو می تواند معانی مختلفی داشته باشد: نمادی از پاکی و ملایمت سیسیلیا باشد. جذابیت دوک را به نمایش بگذارد و یا اشاره خبیثانه ای از سوی داوینچی به اسم معشوقه دوک یعنی گالرانی باشد، چرا که اسم این زن از نظر نوشتاری با کلمه یونانی Galya به معنی قاقم شباهت دارد. 

سگ

سگ ها همیشه به عنوان بهترین دوست انسان به تصویر کشیده نمی شدند. سگ ها در زمان های مختلف صفات مختلفی را به ویژه در قرون وسطا و رنسانس داشتند. سگ مثالی برای هوشیاری، صداقت، گاهی حکمت و گاهی خشم، فسق و حرص و آز بوده است. در بعضی مواقع هم از آن به عنوان نمادی از مکر زنانه تعبیر می شد. تیسین سگ رسم شده در شام آخر داوینچی را نمادی از خیانت به یسوع تعبیر می کند. با گدشت زمان سگ معانی منفی اش را از دست داد و در عصر رنسانس به نمادی از صداقت تبدیل شد. در تابلوی (یان وارن آیک) زوجی را می بینیم که سگی به نشانه صداقت در کنار آنها به چشم می خورد. 

خرگوش

خرگوش نماد مفاهیم مختلفی در تابلوهای نقاشی قرون وسطاست که از جمله آنها می توان به پاکی و به طور عام به عفت اشاره کرد. در بسیاری از نقاشی ها خرگوش در کنار ونوس الهه زیبایی و عشق به چشم می خورد. 

پرندگان

بنا بر یک افسانه، در مسیر به صلیب کشیدن مسیح، سهره خاری از تاج مسیح برداشت و قطره ای از خون مسیح روی پرهای سهره افتاد. از این روی لکه قرمزی روی سهره باقی ماند. به همین خاطر سهره سینه سرخ در نقاشی ها مخاطب را به آلام و رنج های مسیح گِره می زند. برای مثال تابلوی Madonna del cardellino رافائل که آن را در سالهای ١٥٠٥_١٥٠٦ رسم کرده، یوحنا معمدان سهره ای را در مقابل مسیح گرفته که نشانه ای از به صلیب کشیدن او در آینده است. فرانسیسکو گویا نیز تصویر کودکی را رسم کرده که پرنده ای را در بند دارد. به طور کلی پرندگان تمثیلی از روح بودند و در این نقاشی هم پرنده ی در بند کودک، نمادی از روح است. و دوم آنکه پرنده در قفس در هنر باروک نمادی از پاکی و برائت به شمار می رفتند. 

میمون

در اوایل قرون وسطا میمون در هنر مسیحی نمادی از تجسم شیطان بود. با گذشت زمان و در اواسط قرون وسطا و در عصر رنسانس به تجسمی از بشر تبدیل شد. برای مثال میمونی که در غل و زنجیر است به انسانی اشاره دارد که رغبت ها و تمایلات زمینی دارد.

طوطی

طوطی به صفت فصاحت و فصیح بودن ارتباط دارد. به دلیل قدرت فوق العاده اش برای تقلید صدای انسان چنین صفتی با او همراه شده است. هندریک مارتنز در تابلوی قرن هفدهمی خود چنین برداشتی را از طوطی به تصویر می کشد. او یک طوطی و یک سگ را به عنوان نمادهایی از فصاحت و حکمت در کنار مردی به تصویر کشیده که به نظر می رسد یک موعظه گر پروتستانی باشد. 

طاووس

این پرنده با رنگ های شگفت انگیزش سمبلی از جاودانگی است. به خصوص در هنر مسیحی چنین مفهومی را متبادر می کند که از باور قدیمی آنان سرچشمه می گیرد. گذشتگان بر این باور بودند گوشت طاووس فاسد نمی شود و تجزیه نمی شود. طاووس در بسیاری از تابلوهای عصر رنسانس به خصوص آن دسته که تولد مسیح را به تصویر کشیده اند، به نوعی یادآوری برانگیخته شدن مسیح و حیات ابدی اوست. صرف نظر از چنین استفاده نمادینی از طاووس، طاووس به راه رفتن تبخترآمیزش شهرت دارد که نمادی از غرور و تفاخر است. با وجود این، استفاده از طاووس به عنوان نمادی از غرور در هنر اروپایی آن برهه کمتر شیوع داشت. 

گرگ

گرگ نماد همدلی و محبت بوده است. گرگ ها به عنوان نمادی از برخی قدیس ها بوده اند. از جمله فرانسیس آسیزی که در بیشتر تابلوهایی که از او رسم شده، گرگی او را همراهی می کند. 

اسب سفید

نمادی از پیروزی، خیر و ایمنی است. 

گربه

نمادی از هوش، حیله و فریب بوده و با مقوله هایی همچون شیطان، سحر، و ساحران مرتبط بوده است. 

شیر

دارای معانی منفی و مثبت بوده است. گاهی نمادی از قدرت، حکمت، سلطه، فرماندهی و گاهی تعبیری از خشونت یا استبداد بوده است. 

اسب تک شاخ

اسب تک شاخ نمادی از خلوص، صداقت و انسجام و نمادی از آمدن بهار بوده است. در قرون وسطا اسب تک شاخ اشاره ای به عفت و پاکدامنی زنان بوده و مردم آن زمان بر این باور بودند که فقط دختران باکره می توانند اسب تک شاخ را رام کرده و از آن نگهداری کنند. 

پلیکان

پلیکان نماد پاکی و سمبلی از قدیس هیومن لینکون است. این قدیس عاشق حیوانات بود و همیشه پلیکانش در کنار او به چشم می خورد؛ حتی وقتی از جذامی ها عیادت می کرد پلیکان در کنار او بود. وقتی قدیس می خوابید پلیکان در کنار او می ماند و از او نگهداری می کرد.