ماجرای موجود عجیب هامون

 در روزهای اخیر با آبگیری دریاچه هامون پس از بارش‌های اخیر، ویدئویی در فضای مجازی از جانداری عجیب انتشار یافت كه با گمانه‌زنی‌های غیرعلمی در فضای مجازی همراه شد. برای روشن‌شدن اذهان با عرفان خسروی، دیرینه‌شناس و جانورشناس كه سال‌ها درباره فسیل‌های سخت‌پوستان پژوهش كرده، صحبت كردیم.

 این موجود ظاهری قدیمی دارد و شایعات زیادی درباره آن مطرح شده، اما حقیقت درباره آن چیست؟

این موجود گونه‌ای از سخت‌پوستان است، یعنی خویشاوندی نزدیكی با خرخاكی و خرچنگ و میگو دارد. ظاهر آن هم گرچه عجیب است اما در واقع شبیه میگویی است كه سپر پشتی‌اش به سمت عقب امتداد یافته باشد. به خاطر این ظاهر، به آنها میگوی بچه‌وزغی می‌گویند. نام علمی این موجود هم Triops و نام گونه آن احتمالا Triops  cancriformis است.

 آیا مشاهده این موجود غیرمنتظره بود؟

خیر، زیرا پراكنش این موجود از اروپا تا هندوستان است و بالطبع ایران را هم در بر می‌گیرد، اما نكته جالب این كه تا به حال در هامون دیده نشده بود. این گونه در دریاچه‌های فصلی زندگی می‌كند و تخم آن وقتی دریاچه خشك می‌شود، می‌تواند سال‌ها خشكی و دمای بالا را تحمل كند. این جاندار اولین بار سال ۲۰۰۵ در دریاچه‌های آذربایجان غربی گزارش شد و در مناطق مختلف دیگر ایران از جمله دریاچه عباس‌آباد نائین نیز گزارش‌هایی از مشاهده آن وجود دارد.

 در فضای مجازی از تعبیر «فسیل زنده» برای این گونه استفاده شد؛ به معنی موجودی كه در مدت زمان بسیار طولانی هیچ تغییری نكرده است. این موضوع صحت دارد؟

از نظر زیست‌شناسی تكاملی همه جانداران همواره در حال تغییر هستند، بنابراین این تعبیر دقیقی نیست، گرچه در فضاهای عمومی كماكان برخی از آن استفاده می‌كنند. حتی اگر ظاهر جانداران تغییر نكند از نظر ژنتیكی پیوسته تغییر می‌كنند. نكته جالب در مورد این گونه خاص این‌كه احتمالا گونه واحدی نیست، بلكه مجموعه‌ای از گونه‌های متفاوت با ظاهر یكسان است. به این ترتیب حتی جمعیت‌های امروزی این موجود نیز متعلق به گونه‌های مختلف هستند و مسلما در طول میلیون‌ها سال نیز تغییرات ژنتیكی گسترده‌ای را تجربه كرده‌اند.

 آیا این موجود به خاطر قدمتی كه دارد، در معرض انقراض است؟

گرچه در جزیره بریتانیا و برخی نواحی اروپا به خاطر تخریب زیستگاه در معرض خطر است و تنوع آن هم به درستی شناسایی نشده، اما در هر حال كیت تخم برخی گونه‌های این سخت‌پوست در نقاط مختلف جهان به صورت تجاری فروخته می‌شود تا علاقه‌مندان بتوانند آنها را در آكواریوم رشد دهند. بنابراین خطر اصلی جابه‌جایی انسانی تخم‌های این موجود در سراسر جهان است.

 آیا این گونه از دیرباز در دریاچه هامون زندگی می‌كرده؟

احتمالا تخم‌های این گونه از قبل در دریاچه هامون بوده ولی نه از ۲۰۰ میلیون سال پیش. احتمالی ضعیف اما قابل بررسی هم وجود دارد كه تخم‌های این موجود را عامل انسانی منتقل كرده باشد. من تخصص كافی برای شناسایی دقیق گونه‌های این موجود از روی تصویر ندارم، اما در فیلمی كه از میگوهای بچه وزغی دریاچه‌ هامون منتشر شده، كمی شباهت به گونه Triops  longicaudatus می‌بینم كه گونه بومی آمریكاست و تخم‌های آن عمدتا در قالب كیت به فروش می‌رسد. البته بهتر است این موضوع با بررسی ژنتیك مشخص شود. به هرحال تخم چنین موجودی می‌تواند چند دهه شرایط خشكی و كم‌آبی دریاچه‌ای فصلی را تحمل كند و بعید نیست از قدیم در دریاچه هامون بوده باشد.

 آیا این موجود قدیمی‌ترین گونه جانوری زمین است؟

خیر، اولا گونه‌های زنده و بسیار قدیمی‌تر نیزحتی با قدمت ۵۰۰-۴۰۰ میلیون سال در زمین وجود دارند، اما همان‌طور كه عرض كردم، شباهت ظاهری گونه‌های امروزی به نیاكان قدیمی‌شان نباید باعث شود تصور كنیم این موجودات بدون تغییر مانده‌اند. همه موجودات زنده در معرض تغییرند ولی این تغییرات لزوما در ظاهر خارجی آنها دیده نمی‌شود.

به هرحال اگر به شباهت ظاهری اكتفا كنیم، سابقه موجوداتی با ظاهر Triops  cancriformis به عصر نورین از تریاس بالایی برمی‌گردد، یعنی حدود ۲۲۷میلیون سال پیش.

 آیا ظاهر این موجود آن را شبیه تریلوبیت‌ها نمی‌كند؟

خیر، آخرین تریلوبیت‌ها ۲۵۲میلیون سال پیش منقرض شدند. تبار تریلوبیت‌ها و تبار سخت‌پوستان كاملا مجزاست. خرچنگ‌های نعل اسبی هم به رغم ظاهری مشابه میگوی بچه قورباغه‌ای، خویشاوندان عقرب‌ها و عنكبوت‌ها هستند. بخشی از این شباهت حاصل همگرایی تكاملی است و بخش دیگر به خاطر شباهت بنیادی ساختار بدن همه بندپایان به یكدیگر.

 آیا این موجودات خطر یا فایده‌ای برای محیط زیست ندارند؟

اگر این موجودات حاصل جابه‌جایی انسانی نباشند، هیچ خطری برای محیط زیست ندارند؛ كاربرد خاصی هم ندارند، فقط در برخی نقاط از این موجود برای كاهش لارو پشه‌ها استفاده می‌كنند.