شروع دوباره برخوردهای انتظامی در بازار آزاد ارز

روزنامه جهان صنعت نوشت:بعد از وقفه دو‌هفته‌ای، دیروز بازار مبادله ارز و طلا رسما آغاز به کار کرد تا سامانه ناخدا به کمک بازار ارز بشتابد. با راه‌اندازی مرکز مبادله ارزی، موج حمایت‌ها از سیاست جدید بانک مرکزی نیز به راه افتاده است. رییس بانک مرکزی نرخ ارز مرکز مبادله را جایگزین بازار آزاد خوانده و از شروع حکمرانی جدید ارزی سخن گفته است؛ سخنگوی دولت از آرایش جدید ارزی بانک مرکزی خبر داده و خرید و فروش خارج از مرکز مبادله ارز را قاچاق خوانده است. وزیر اقتصاد نسبت به بازگشت ثبات به بازار ارز ابراز خوش‌بینی کرده و مدیر پروژه مرکز مبادله ارز و طلا نیز راه‌اندازی این بازار را پایانی بر نرخ‌سازی و نوسان‌گیری اعلام کرده است.

هرچند دلار در اولین روز فعالیت این بازار چهار پله سقوط کرد و در نرخ ۴۱ هزار و ۵۴۹ تومان قیمت‌گذاری شد، اما به نظر می‌رسد انتظارات کاهشی هنوز در میان معامله‌گران بازار تقویت نشده است. تابلوی معاملات قیمتی بازار آزاد نیز همچنان نرخ‌های نزدیک به ۵۰ هزار تومانی را نشان می‌دهد. حال پرسش اساسی این است که آیا در دوئل ناخدا با بازار ارز، دلار مغلوب خواهد شد؟

در روزهای گذشته سرعت رشد قیمت دلار بیشتر شد به‌طوری که اسکناس آمریکایی ظرف مدت کوتاهی توانست از مرز روانی ۵۰ هزار تومان نیز عبور کند تا بالاترین رکورد رشد قیمتی را به نام خود ثبت کند. افزایش قیمت دلار اما در شرایطی اتفاق افتاد که بانک مرکزی طی هفته‌های گذشته از ابزارهای متنوعی برای به دست گرفتن کنترل بازار ارز بهره گرفت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که بانک مرکزی در مسیر مدیریت نرخ ارز ناکام ماند و اسکناس آمریکایی بی‌توجه به تلاش‌های نهاد پولی روند صعودی افزایش قیمت خود را ادامه داد. از جمله ابزارهایی که قرار بود از نیمه بهمن‌ماه به کمک بانک مرکزی بشتابد راه‌اندازی بازار مبادله ارز و طلا بود، با این حال سیاستگذار نتوانست این بازار را در موعد مقرر راه‌اندازی کند. دیروز اما بعد از دو هفته تاخیر و بعد از رکوردشکنی‌های متعدد دلار، مرکز مبادله ارز و طلا فعالیت رسمی خود را آغاز کرد. رییس بانک مرکزی این بازار را مرکز جدید کشف قیمت ارز اعلام کرد و گفت که از این پس نیازهای ارزی متقاضیان از این بازار تامین خواهد شد.

گام جدید ارزی

اما راه‌اندازی مرکز مبادله ارزی تنها تحول جدید این روزهای بازار نیست. همزمان با آغاز به کار مرکز مبادله ارزی، فروش ارز با کارت سهمیه‌ای متوقف شده، کشف قیمت در بازار متشکل ارزی از دستور کار خارج شده و حتی قیمت ارز در صرافی ملی نیز اعلام نمی‌شود.

هرچند مقامات دولتی بازار جدید ارزی را گامی رو به جلو در توقف معاملات بازار آزاد عنوان کرده‌اند، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که معامله‌گران بازار آزاد با قدرت در حال نرخ‌گذاری هستند. با وجود حذف فروش ارز با کارت ملی اما گفته می‌شود که معامله‌گران طی چند روز گذشته نیز همچنان پشت در صرافی‌های صف کشیده‌اند تا آخرین جرعه‌های دلار سهمیه‌ای را هرطور که شده سر بکشند. بررسی‌ها نیز نشان می‌دهد که برخی صرافی‌ها از اعطای ارز با کارت سهمیه‌ای خودداری کرده و تعداد محدودی همچنان در حال تخصیص ارز اما کمتر از سقف تعیین‌شده از سوی بانک مرکزی بوده‌اند.

جایگزین جدید بازار آزاد

اما دولتمردان در خصوص بازار ارز چه می‌گویند؟ دیروز محمدرضا فرزین، رییس بانک مرکزی، بعد از راه‌اندازی بازار مبادله ارزی از شروع حکمرانی جدیدی در بازار ارز خبر داد. وی در همین رابطه نیز اعلام کرد که نرخ ارز مرکز مبادله جایگزین بازار آزاد می‌شود و گفت: «یکی از برنامه‌هایمان راه‌اندازی مرکز مبادله ارز و طلا بود که کمی با تاخیر انجام شد. دلیل آن هم بحث‌های نرم‌افزاری بود، می‌خواستیم کار را با قدرت شروع کنیم. نرخ الان بازار به دلیل انتظارات تورمی و عوامل مختلفی افزایش دائمی داشته است که بیشتر از سایت‌هایی با اهداف خاص نشات می‌گیرد؛ باید جایی را درست می‌کردیم که جایگزین بازار آزاد شود؛ به همین دلیل مرکز مبادله را راه‌اندازی کردیم.»

وی فرآیند تعیین قیمت در مرکز مبادله را نیز به صورت کشف قیمت روزانه و از طریق عرضه و تقاضا دانست و بیان کرد: «از لحاظ منابع ارزی و تراز تجاری وضعیت خیلی خوبی داریم ولی چیزی که بازار را به هم‌ریخته تورم انتظاری است که کنترلش برای ما سخت است و باید از یک‌جایی آن را کنترل کنیم. تمام نیازهای خدماتی را شناسایی کردیم و در سامانه مرکز مبادله ارز با نرخی که در همین بازار کشف می‌شود تامین خواهیم‌ کرد که ارز مسافرتی و ماموریتی و… شامل آن خواهد شد. تلاش می‌کنیم ارز مسافر را پشت گیت تحویل بدهیم؛ مدت زیادی روی این طرح کار کردیم و تلاش می‌کنیم با توجه به شب عید مشکلی برای مسافران پیش نیاید.»

شیوه جدید مدیریت ارزی

فرزین در بخشی از صحبت‌های خود به نرخ ارز در بازار معاملات فردایی نیز اشاره کرد و گفت: «بازار فردایی و عملیاتی که الان در بازار آزاد انجام می‌شود مورد تایید ما نیست ولی در قالب ابزار سلف به صورت فردایی ارز را می‌توانیم بفروشیم. در بازار متشکل نیز معاملات ساعت ۳ بعدازظهر به بعد با نرخ فردا محاسبه می‌شد. نرخ فردایی بازار آزاد جهت‌دهی‌های منفی در بازار و کسب‌و‌کارها داشت که سعی داریم جلوی آن را بگیریم. امیدواریم این مساله به ما کمک کند تا انتظارات را مدیریت کنیم ولی این فراتر از راه‌اندازی مرکز مبادله است و باید تمام بخش‌ها در مدیریت انتظارات اقتصادی به ما کمک کنند. سال آینده منابع ارزی‌مان خیلی بهتر از امسال خواهد بود. اگر ارز آرام شود خواهیم‌ توانست سایر شاخص‌های اقتصاد کلان را هم آرام کنیم ولی اول باید از ارز شروع کنیم. مرکز مبادله ارز همین بازار آزاد ارز خواهد شد تا بانک مرکزی نیز مدیریت بازار را از این طریق انجام دهد. این مرکز نقطه‌ای است برای شروع‌ حکمرانی جدید ارزی که از تمام نظرات نیز بهره‌مند خواهیم شد.»

شکاف قیمت‌ها در دو بازار

هرچند اظهارنظر در خصوص سیاست جدید ارزی بانک مرکزی زود است اما شیوه کشف قیمت در مرکز مبادله هنوز جای ابهام بسیار دارد. برای مثال نرخ ۴۱ هزار و ۵۰۰ تومانی اعلامی در معاملات دیروز این بازار فاصله زیادی با نرخ حدود ۵۰ هزار تومانی بازار آزاد دارد و همین مساله نیز ابهام در خصوص شیوه نرخ‌گذاری را بیشتر می‌کند. بنابراین ممکن است این شائبه ایجاد شود که بانک مرکزی حتی در معاملات این بازار نیز دخالت و با دستور تلاش می‌کند نرخ ارز را در محدوده سیاستگذاری خود حفظ کند.

با توجه به اینکه هنوز معامله‌گران بازار آزاد دلار را با نرخ‌های نزدیک به ۵۰ هزار تومانی به فروش می‌رسانند مشخص نیست که آیا باید منتظر سقوطی سنگین در معاملات این بازار باشیم یا خیر. شاید باید پاسخ این سوال را در گزاره‌های روز گذشته سخنگوی دولت جست‌وجو کنیم. وی در صحبت‌های دیروز خود اعلام کرد: «دولت آرایش جدید ارزی به خود گرفته و با اجرای بسته جدید، هر گونه نیاز واقعی ارزی در مسیر قانونی و مشخص پاسخ می‌گیرد و خرید و فروش خارج از مرکز مبادله یا بانک‌ها و کارگزاری‌های رسمی در حکم قاچاق ارز و طلا بوده و با آن برخورد جدی شکل خواهد گرفت.»

شروع دوباره برخوردهای انتظامی

قاچاق دانستن معاملات بازار آزاد سیاستی است که بازار پیش از این تجربه کرده است. از سال ۹۷ که التهابات قیمتی در بازار ارز آغاز شد، مقامات کشوری به دفعات متعدد تلاش کردند که فضای بازار ارز را امنیتی و با برخوردهای انتظامی از فعالیت خریداران و فروشندگان این بازار جلوگیری کنند. این برخوردها اما تنها در دوره‌هایی کوتاه توانست حجم معاملات ارزی بازار را کاهش دهد و در بلندمدت شاهد بازگشت دوباره معامله‌گران به صف خریداران و فروشندگان بازار ارز بودیم. بنابراین اثربخشی این رویکرد سیاستی در بازار ارز هنوز جای ابهام و تردید بسیار دارد. اما گزاره‌های دیگری در خصوص بازار ارز نیز مطرح شده است. برای مثال وزیر اقتصاد شائبه‌های ایجاد‌شده در خصوص نفع‌بری دولت از افزایش قیمت ارز را رد کرد و نسبت به بازگشت ثبات به بازار در سایه سیاست‌های جدید بانک مرکزی ابراز خوش‌بینی کرد.

از سوی دیگر، مدیر پروژه مرکز مبادله ارز و طلا نیز گفت: «راه‌اندازی این مرکز کمک می‌کند تا نه تنها به نیازهای بازار پاسخ مثبت دهیم، بلکه با استفاده از ابزارهای موجود، جلوی نوسان‌گیری و نرخ‌سازی در بازار را خواهیم گرفت.» امیر‌هامونی در توضیحاتی در خصوص این بازار گفت: «در حال حاضر تعیین قیمت در تالار حواله مبتنی بر نظام عرضه و تقاضاست و پتروشیمی‌ها و فولادی‌ها ارز خود را در این تالار عرضه می‌کنند و امیدواریم بتوانیم در ثبت منابع با طیف گسترده‌ای از شرکت‌ها و صادرکنندگان تجمیع مناسبی شود و مصوبات لازم برای آن را بگیریم. در گذشته با نرخ ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان انگیزه صادرکنندگان برای عرضه ارزشان کمتر بود و پتروشیمی‌ها دیرتر ارز خود را در سامانه نیما عرضه می‌کردند اما در تالار حواله و تالار مبادله، ارز با نرخ جذاب‌تری عرضه می‌شود و شرکت‌ها با این روش به افزایش قیمت‌های خود و بالاتر رفتن قیمت سهامی که در بازار سرمایه عرضه کردند، کمک می‌کنند.»

شیوه کشف قیمت در بازار

وی به تغییرات دیگر بازار ارز اشاره کرد و گفت: «ارز پنج هزار یورویی که طی هفته‌های گذشته ابلاغ شده بود و مردم می‌توانستند با کارت ملی از صرافی‌ها و بانک‌های منتخب ارز مورد نیاز خود را دریافت‌ کنند، حذف شد و به جای آن ارز خدماتی در دستور کار قرار گرفته است. در این راستا بیش از ۶۰ سرفصل ارز مورد نیاز خدماتی مردم را شناسایی کرده‌ایم که شامل اعضای مسافری دانشجویی درمانی فرصت مطالعاتی شرکت‌های هواپیمایی کشتیرانی و حمل‌و‌نقل زمینی و غیره است اما عرض پنج هزار یورویی حذف شد و جایگزین آن ارز خدماتی است که در مرکز مبادله به مردم داده می‌شود.

برخی ارزها که در رسته ارز خدماتی تعریف شده‌اند، سقف ندارد که می‌توان به هزینه فرصت‌های مطالعاتی، درمانی و غیره اشاره کرد چراکه درصددیم آنها را بدون سقف و براساس هزینه واقعی تامین کنیم». وی همچنین به بازگشت صرافی‌ها به عرصه فروش ارز اشاره کرد و افزود: «‌شرکت‌هایی که ارزشان را به بانک‌ها و صرافی‌های بانکی عرضه می‌کردند در حال حاضر دیگر نمی‌توانند این کار را انجام دهند، چرا که بانک‌ها و صرافی‌های بانکی نمی‌توانند ارز را بفروشند؛ البته یکسری صنایع خاص هستند که می‌توانند برای تامین ارز مراجعه کنند که جزئیات آن در آینده اعلام می‌شود. صرافی‌ها نیز می‌توانند از کد ۵۶ خرید و فروش ارز را انجام دهند. در وهله نخست بانک ملی ارز خدماتی را عرضه می‌کند و در ادامه سایر بانک‌ها و صرافی‌ها نیز اضافه خواهند شد.»

در مجموع و با عنایت به صحبت‌های مقامات دولتی می‌توان گفت که سیاستگذار در تلاش برای تجمیع بازارهاست. غیررسمی دانستن معاملات بازار آزاد ارز و قاچاق دانستن خرید و فروش‌ها در این بازار اما شاید مهم‌ترین سیاست بانک مرکزی باشد. هرچند تجربه‌های قبلی نشان داده که با برخورد و دستور نمی‌توان در برابر واقعیت‌های بازار مقاومت کرد، اما باید دید که سامانه ناخدای بانک مرکزی می‌تواند بازار ارز را به ساحل ثبات برساند‌.

جمشید عدالتیان‌شهریاری؛عینک خوش‌بینی و بدبینی در بازار ارز

جمشید عدالتیان‌شهریاری اقتصاددان و عضو سابق اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» اظهار کرد: دولت مدعی است که با سیاست مدیریت شناورشده قیمت ارز را کنترل می‌کند. در این سیاست ارزی، در مواقعی که قیمت‌ها بالا می‌روند اقدام به انتشار ارز می‌کنند و در مواقعی که سرعت کاهش قیمت‌ها نیز بالا می‌رود اقدام به خرید ارز می‌کنند تا ریزش قیمت‌ها از حد معینی بیشتر نشود. بانک مرکزی پیش از این و از کانال صرافی‌ها اقدام به تزریق ارز به بازار می‌کرد و همین مساله نیز موجب می‌شد بخشی از این ارزها به بازار آزاد نشت کند. در نتیجه با وجود تزریق‌های گسترده ارز به بازار، بانک مرکزی نمی‌توانست نرخ ارز را مدیریت کند و سطح تقاضا همواره از سطح عرضه بیشتر می‌شد. راه‌اندازی بازار مبادله ارزی تلاش جدیدی از سوی بانک مرکزی برای مدیریت عرضه و تقاضاست و می‌توان خوش‌بین بود که سیاستگذار بتواند این بازار را ابزاری برای کنترل قیمت‌ها کند.

به گفته وی، سوال مهم و اساسی این است که چه کسانی می‌توانند در تالار مبادلات ارزی در امر عرضه و تقاضا مشارکت کنند؟ آیا صرافی‌ها نیز می‌توانند وارد این بازار شوند و اقدام به تامین تقاضاهای ارزی بازار کنند؟

عدالتیان ادامه داد: بانک مرکزی در هفته‌های گذشته از ابزارهای متنوعی برای مدیریت قیمت ارز استفاده کرد؛ از راه‌اندازی بازار ارز نیمایی گرفته تا تخصیص سهمیه ارزی ۵ هزار یورویی به افراد تا راه‌اندازی بازار جدیدی تحت عنوان بازار مبادله. تعدد ابزارهای سیاستی می‌تواند از کارکرد آنها در کنترل نرخ ارز بکاهد و در نتیجه این ابهام را ایجاد می‌کند که آیا بانک مرکزی می‌تواند آنطور که باید و شاید قیمت‌ها را کنترل کند.

این اقتصاددان افزود: با توجه به راه‌اندازی بازار مبادله ارزی، در صورتی که بانک مرکزی اقدام به تزریق یک‌میلیارد ارز به این بازار کند، می‌تواند به تقاضاهایی که برای ارز وجود دارد پاسخ دهد چرا که بازار کشش خرید یک میلیارد دلار ارز را ندارد. با این حال تزریق حجم کم ارز به این بازار (برای مثال ۱۰۰ میلیون دلار) در مقابل حجم تقاضایی که در بازار وجود دارد بسیار اندک است و نمی‌تواند کمکی به تعادل عرضه‌و‌تقاضا و کنترل قیمت‌ها کند.

وی در خصوص نرخ کشف‌شده در اولین روز فعالیت بازار مبادله ارزی گفت: نرخ ۴۱ هزار و ۵۰۰ تومانی کشف‌شده در این بازار را می‌توان مطابق با واقعیت‌های اقتصادی دانست. از آنجا که شکاف تورم ایران و آمریکا حدودا ۴۰ درصد است، باید انتظار داشته باشیم که ریال ۴۰ درصد افت ارزش داشته باشد. با متوسط قیمت ۳۳ هزار تومانی دلار، ۴۰ درصد افت ارزش ریال قیمت این ارز را به حدود ۴۲ هزار تومان می‌رساند. آنچه که طی مدت اخیر باعث رشد شدید قیمت ارز شد نیز فزونی تقاضا در برابر عرضه بود. در صورتی که این باور در جامعه تقویت شود که بازار ارز کاهشی خواهد شد، می‌توانیم شاهد عرضه دلارهای خانگی به بازار نیز باشیم و این مساله به کاهش قیمت ارز کمک می‌کند.

عدالتیان بیان کرد: این انتظار وجود دارد که بانک مرکزی بازار ارز را مدیریت کند و جلوی نوسانات شدید قیمت‌ها را بگیرد. به دلیل تغییرات وسیع قیمت ارز، فعالان اقتصادی دچار سردرگمی‌شده و زیان بزرگی را از این ناحیه متحمل شده‌اند. در صورتی که بازار ارز مدیریت نشود و روند رو به رشد قیمت‌ها با سرعت بالایی که دارد ادامه پیدا کند، شاهد ابرتورم در اقتصاد خواهیم بود. بنابراین باید امیدوار باشیم که در سایه سیاست‌های جدید بانک مرکزی شاهد توقف رشد قیمت‌ها باشیم. درمجموع اگر خوش‌بینانه به سیاست جدید بانک مرکزی نگاه کنیم باید منتظر عرضه سنگین ارز به بازار و مدیریت تقاضا باشیم. اما اگر نگاهمان بدبینانه باشد باید نگران این مساله باشیم که بازار مبادله ارزی نیز یک بازار موازی جدید در مقابل سایر بازارهاست که در این صورت نمی‌توانیم نسبت‌به مدیریت قیمت‌ها چندان امیدوار باشیم.