نخستین ملتى كه توانستند به اختراع کاغذ دست یابند، چینى ها بودنداختراع کاغذ
بی تردید کاغذ از مهم ترین موادی به شمار می رود که انسان را با قدم های سریع در مرحله علم و تمدن پیش انداخته و کمک های بزرگی در این راه به وی کرده است. تا پیش از آنکه انسان به ساختن کاغذ توفیق یابد علوم و ادبیات در محیط محدود محصور بود و جز یک طبقه معین، دیگران قابلیت استفاده از آن را نداشتند و موادی که برای نوشتن در آن ایام استفاده میشد هم استعمال و حمل و نقل دشواری داشت و هم مخزون کردن آنها مثل امروزه امکان نداشت.
مخترع کاغذ چه کسی بود؟
نخستین ملتى كه توانستند کاغذ را در جهان اختراع کنند، چینى ها بودند،" سای لون" نخستین کسی بود که در سال ۱۰۵ پس از میلاد راه حلی را ارائه داد و او یک مقام دادگاه چینی بود که برای خواندن و نوشتن اغلب از بامبو استفاده می کرد و استفاده از بامبو برایش امری خوش آیند محسوب نمیشد، به همین خاطر در پی کشف راهکار جدیدتر و بهتری بود." سای" بر این ایده بود که موادی همچون پوست درخت، کنف، تور ماهیگیری و پارچه را با هم مخلوط کند و این ترکیب، یک ماده ی سبک تری را بوجود می آورد که به آسانی قابلیت نوشتن روی آن فراهم میشد. در واقع " سای لون" با درست کردن این ترکیب موفق به اختراع کاغذ شده بود.
سیر تاریخی اختراع کاغذ
مصریان باستان طبق گفتهٔ تاریخ، نخستین مردمانی بوده اند که به ساخت صفحاتی از نوعی نی شبیه بامبو به نام پاپیروس اقدام کردند و به این ترتیب بر روی آن صفحات نوشتند و مصریان، کاغذ بردی را اختراع کردند. مردم مصر توانستند نی پاپیروس را به صورت نوارهای نازک و بسیار ظریفی در کنار هم بگذارند و سپس با استفاده از فشارها و صیقلی که به آن وارد میکردند به شکل ورق ایجاد میشد. سابقهٔ نوشتن به هزاران سال قبل برمی گردد، یعنی زمانیکه بشر با استفاده از گل رس در آغاز تمدن و ابداع خط، لوحه هایی را می ساخت و از این لوحه ها به منظور نوشتن مطالبش استفاده می کرد؛ برای خشک شدن این الواح، آن را در حرارت آفتاب قرار می دادند یا با آتش می پختند.
اختراع کاغذ در جمع آوری و ذخیره اطلاعات و دانش بشر، نقش مهمی داشته برای ثبت و ضبط کلمات در ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد، مسئله نوشتن روی کاغذ مطرح شد و مصری ها توانستند پاپیروس را درست کنند، به این طریق که آن ها چند برگ پاپیروس را بهم چسباندند تا یک نوار دراز طومار مانند بوجود آید. وقتی که برگ ها و پوستهٔ گیاهی نی مانندی به نام پاپیروس به هم بچسند، کاغذ پاپیروس بوجود می آید؛ به خاطر این که برگ های پاپیروس نسبتاً شکننده بودند، تصمیم گرفتند تا از پوست حیواناتی مانند گوسفند، آهو و گوساله استفاده کنند. در شهر پرگاموس واقع در آسیای صغیر، صنعتگران برای اولین بار پوست های درخشان و نازکی را با شیوه های مخصوصی از پوست حیوانات به دست آوردند که ماندگاری و نرمی آن بیشتر از پاپیروس بود و کاغذ پرگامنت معروفترین آنها محسوب میشد. پرگامنت برگرفته از نام شهر پرگاموس میباشد که مراکز تولید و توزیع این کاغذ، همین شهر بوده است.
کتاب اوستا طبق روایات و اخبار بر روی ۱۲ هزار پوست گاو در تاریخ قبل از اسلام نوشته شد که این روایت و خبر، دلیل دیگریست که از قبل از اسلام از پوست به جای کاغذ در ایران بهره میبردند. مردمان یونان نام دیگری برای پاپیروس انتخاب کردند که به آن کارتِس می گفتند و در زبان عربی به این کلمه، قرطاس گفته میشود که درواقع همان پاپیروس است که آنرا از شهرهای واقع در دلتای مصر به یونان برده اند. خط هیروگلیف که بر روی پاپیروس ها نقش بسته است، نام خط مصریان قدیم بود و بخاطر این که دو سند یونانی به قرن سوم میلادی مربوط میشود اینک از آن در موزه های لیدن و استکهلم محافظت می شود.
پس از آنکه مردم چین در هزاران سال پیش از کاغذ استفاده کردند، مردم در سراسر اوراسیا از کاغذ بهره بردند. مردم هند در دهه ۴۰۰ میلادی، اقدام به ساخت کاغذ نمودند و در دهه ۶۰۰ این کاغذها به کره و ژاپن رسید. حدود سال ۷۰۰ میلادی، با گسترش امپراتوری اسلامی به پاکستان، مردم از کاغذ در خلافت عباسی استفاده کردند. کاغذ برای تاجران جاده ابریشم مزایای بسیاری داشت:به علت این که جوهر جذب کاغذ میشد، نوشته هایش پاک نمیشد و این مسأله باعث سختتر شدن جعل اسناد میشد.
در ابتدا تاجران از کشورهایی مثل چین، آسیای مرکزی و هند، کاغذشان را می خریدند ولی تولید کنندگان در سال ۸۰۰ میلادی کاغذ را در کشور های اسلامی خود ساختند و این کاغذ به غرب آسیا رسید، مردم به جای تهیه ی کتابچه ها در چین و هند، آنرا به کتاب تبدیل می کردند. در شرق، استفاده از چنین طرحی توسعه و گسترش یافت و مردم حتی در چین و هند در حدود سال ۱۰۰۰ میلادی کتاب ها را ساختند. نسخه چاپی کاغذهای چوبی در حدود سال ۶۰۰ میلادی اختراع شد و نخستین روزنامه چاپ شده در سال ۷۴۰ میلادی در کشور چین دیده شد.
ایده و اختراع کاغذ توسط سای لون انجام گرفتکشور چین تا مدت زمانی طولانیف راز تولیدکاغذ خود را فاش نکرد و در تلاش بود تا از این طریق، سایر مراکز تولیدی شرقی را از بین ببرد و مطمئن شود که یک انحصار وجود دارد. ترکان عثمانی در سال ۷۵۱ میلادی، ارتش تانگ را در نبردی قدرتمند در رودخانه تالاس شکست دادند. تعدادی از سربازان چینی و کارکنان کاغذسازی در این نبرد دستگیر شدند و آن ها را به سمرقند انتقال دادند. اعراب از طریق زندانیان چینی، کاغذ سازی را یاد گرفتند و در سال ۷۹۳ میلادی نخستین صنعت کاغذ را در بغداد ساختند ولی این زندانیان، رازشان را فاش نکردند و تا چندین قرن بعد اروپایی ها نتوانستند کاغذ را یاد بگیرند. سپس در ابتدای قرن بیستم مصری ها از طریق اعراب، تولید کاغذ را فراگرفتند.
یکی از درباریان، در سال ۱۰۵ میلادی، ماده جدیدی را برای امپراتور توصیف کرد که طرز تهیه ی آن از پارچه های کهنه، پوست درختان، کنف و علف میباشد که روی آن می نوشتند. شیوه تهیه کاغذ با گذشت زمان بهتر شد و با استفاده از الیاف گیاهانی مانند خیزران، آن را ساختند. این محصول توسط عرب ها به اروپا فرستاده شد و غربیان در سال ۱۱۵۰ میلادی، در اسپانیا نخستین کاغذ سازی را بنا کردند. چینی ها مخترع ماشین تولید انبوه کاغذ بودند. در سال ۱۰۲۴ میلادی اولین اسکناس در چین تهیه و مبادله شد. بدین طریق میتوان گفت، ایرانیان مـلتی بودند که کاغذ را در میان اعراب و سپس میان دیگر ملل متمدن جهان رواج دادند.
یکی از افتخارات ایرانیان و مسلمانان، تـکمیل و تـرویج صـنعت کاغذسازی میباشد بدین دلیل که در تمدن جهانی نقش بسزایی را بوجود آورده است. این وضعیت، تا زمانیکه فن آوری های دیجیتال پیشرفت کرد و بسیاری از فرآیندهای کاغذی توسط فرآیندهای الکترونیک و آنلاین تغییر و جایگزین شد، هم چنان ادامه داشت. البته نوآوری های جدیدتری هم در سال های اخیر، در این صنعت شکل گرفت که شامل تولید کاغذ از پودر سنگ می باشد. این نوع کاغذ حتی قابلیت شست و شو و ماندگاری را بسیار افزایش می دهد. یکی از خارق العاده ترین اختراعات آسیایی در تمام دوران ها کاغذ است که پیشرفت بشر، به شدت مدیون آن میباشد !
رئومور که یک دانشمند فرانسوی بود توانست کاغذ را در اوایل قرن هجدهم در مرحله ی نهایی اختراع کند. این دانشمند طبیعیدان فهمید که زنبورها چیزی شبیه کاغذ را برای ساختن کندو هایشان استفاده میکنند که ماده ی اولیه ی آن از چوب حاصل میشود. آن ها چوب خام را به خمیر کاغذ تبدیل می کردند و از این طریق مصالح ساختمانی خود را میساختند. طبق پیشنهاد رئومور برای تهیه ی کاغذ به جای گیاهانی نظیر کتان و خیزران و توت و غیره، از چوب استفاده شود که ارزان تر و فراوان تر است و در واقع انسان از زنبور در این مورد تقلید کرد. پیشنهاد دانشمند فرانسوی جالب بود، ولی چندین سال زمان برد تا عملی شود.
مصریان باستان برای اختراع کاغذ از نوعی نی شبیه بامبو به نام پاپیروس استفاده میکردنداختراع کاغذ در ایران
از نامهای مشهور کاغذهای ایـرانی می توان به نام های کاغذ طلحی، نوحی، سلیمانی، سـمرقندی، جـعفری، طاهری، مـنصوری، دولت آبـادی، بـخارایی، اصفهانی و غیر آن اشاره کرد. همچنین بعضی از کاغذ هایی که از کیفیت بیشتری برخوردار بود می توان به کاغذ دولت آبادی و سمرقندی که نسبت به کاغذ چینی در ایران بـه خـان بالغ معروف است، اشاره کرد. نوشته ی ایـن عـبدوس جـهشیاری در کتاب الوزراء و الکـّتاب به این صورت بود که بهترین کاغذ از نظر گذشتگان، کاغذی بود که سفید، درخشان، سنگین وزن و جادار با قطعی مناسب و پر دوام باشد که چنین خوصیاتی در کـاغذهای ایرانی مشهود بود.
ایـن عـبدوس جـهشیاری در جای دیگر می گوید: ایـرانی ها به خودشان افتخار مـی کردند کـه نـوشته هایشان را بر چیزی می نویسند که در کشور خودشان به وجود آمده است ولی با وجود این که در سال ۱۲۶۷ شمسی عده ای صنعت گر در دوره قاجار برای تحصیل و یادگیری فنون کاغذسازی به روسیه اعزام شدند و ظـاهرا شخصی به نام آقا رحیم اصفهانی بعد از آموزش در اصفهان، شروع به ساختن کاغذ کرد؛ ولی به علل مختلفی در این دوره، صـنعت کاغذسازی دیگر رونقی نداشت که از این دلیل می توان به رقابت روس و انگلیس بر سر منافعی که در ایران داشتند و بی لیاقتی و بی کفایتی دولت وقـت اشاره کرد. برای چاپ کتاب تا دوره ناصری از کاغذهای وارداتی فرنگی و اروپایی و پس از آن منحصراً از کاغذهای روسی استفاده شده است. آب نقش ها و آرم های برجسته یکی از خصوصیات کاغذهای وارداتی فرنگی است که برای سـاخت ایـن کاغذها استفاده میشده است. واژه کازی که کاغذ از آن گرفته شده از زبان سانسکریت وارد زبان فارسی شد. چینی ها برای آن، نام کوکدوزو و مصری ها برای آن، نام قرطاس( مأخوذ از کلمه یونانی زارتس) را انتخاب کردند.
تأثير تحولات قرن نوزدهم بر کاغذ
با وجود پیشرفت هایی که تا پیش از قرن نوزدهم صورت گرفته، کاغذ هنوز هم ماده ای گران قیمت محسوب میشود. وقتی که ماشین های بخار گسترش یافت، فرآیند ساخت کاغذ از چوب تسهیل و ماشین کاغذسازی Fourdrinier به پایه و اساس کاغذسازی مدرن تبدیل شد. ماشینی در سال ۱۸۴۴ اختراع شد که توانایی جداسازی الیاف چوب را دقیقا مشابه با چیزی که در ساخت کاغذهای گیاهی استفاده می شد، دارد و رنگ سفید را با استفاده از مواد شیمیایی، به آن می بخشید. این فن آوری سبب شکل گیری دوره ای جدید در این صنعت شد و تقریباً تمامی دستگاه های چاپ تا اواخر قرن نوزدهم، از این فن آوری در دنیای غرب استفاده می کردند. محصولاتی مانند روزنامه و دفترچه های شخصی که از کاغذهای ارزان قیمت بر پایه چوب تهیه شده بودند، بیشتر به مردم ارائه میشدند و شغل نویسندگی که از سطح اجتماعی بالای برخوردا بود، به یک امر عادی تبدیل شد.
۲۵۰۰ سال قبل از میلاد برای اختراع کاغذ مصری ها پاپیروس را بوجود اوردندتاریخچه صنعت كاغذسازى در ایران
صنعت كاغذسازى طبق مدارك و مستندات تاریخى از قرن هفتم هجرى به بعد در ایران بوجود آمد و بتدریج گسترش یافت. در سال ۱۳۱۳ شمسی فعالیت کاغذ سازی در ایران برای نخستین بار با تاسیس کارخانه مقواسازی و استفاده از کاغذهای باطله در کرج شروع شد. شركتى با سرمایه گذارى افرادی مثل« حسن على حكمت»،« دكتر صلح دست» و« ژرژ عیسانیان» در سال ۱۳۲۶ هجرى شمسى تاسیس شد كه خوراكش كاغذهاى باطله ادارات و سازمان ها و منطقه آن ورامین بود، ولی سرانجام، این تلاشها پس از ملى شدن صنعت نفت ناموفق ماند. نخستین كارخانه كاغذسازى در سال ۱۳۴۴ در هفت تپه خوزستان تأسیس شد و شركت كاغذ پارس در سال ۱۳۴۶ افتتاح شد.
کاربردهای کاغذ
طبق شواهد کاغذ در قرن دوم پیش از میلاد یعنی در زمان امپراطوری Wu از سلسله هان، به منظور بسته بندی آینه های با ارزش و شکننده برنزی کاربرد داشته است. با این که از کاغذ در قرن سوم پس از میلاد برای نوشتن استفاده شد، هنوز هم برای بسته بندی و سایر موارد نیز استفاده میشد. از حدود قرن ششم، کاغذ مخصوص توالت در چین استفاده شد. در سفرنامه فردی عرب به چین، این طور آمده است: آنها به جای شستشو با آب، بعد از رفع حاجت از کاغذ برای نظافت شخصی استفاده می کنند.”
در دوران سلسله Tang( 618- 907) کاغذ را تا دادند و کیسه های مربعی شکلی را ساختند، در نهایت برای حفظ طعم چای از آن استفاده می کردند. حکومت در دوران سلسه Song، برای نخستین بار در جهان از ساخت کاغذ در چاپ اسکناس استفاده کرد. این پول ها به مقام های حکومتی بعنوان هدیه در بسته بندی های کاغذی مخصوص داده شد. همچنین وقتی که مارکوپولو به چین سفر کرد مشاهداتش را در دوران سلطنت Yuan، از سوزاندن یادبود های کاغذی به شکل انسان، شتر، اسب، لباس، و اسلحه در مراسم سوزاندن مردگان ثبت کرده است.
در زمان اختراع کاغذ اعراب بر روی ورقه های مسی، برونزی و گاهی طلا می نوشتند از دیگر موادی که برای ساخت کاغذ از آن استفاده میشد می توان به برگ و پوست درختان اشاره کرد. مردم هندوستان روی برگ و پوست بعضی درختان می نوشتند. پوست درخت توز را در سرزمین های شمالی هند صیقل می دادند و از آن برای کاغذ بهره می گرفتند و روی آن می نوشتند. سپس برگه های نوشته شده را شماره گذاری می کردند و آن ها را در يک پارچه نگهداری می کردند. مسعودی در مروج الذهب به نامه ی نوشته شده ی پادشاه هند به انوشیروان اشاره کرده است که این نامه بر پوست درخت نوشته شده است. بنظر میرسد رومیان بر روی پوست درختان، بخشی از نوشته هایشان را ماندگار می کردند. اعراب بیش تر نوشته هایشان را بر استخوان شانهٔ شتر یا سنگ های نازک سفید یا شاخه های پوست کندهٔ درخت خرما می نوشتند و چون پوست جانوران گرانتر بود، کم تر از آن استفاده می کردند. آن ها همچنین گاهی اوقات بر روی ورقه های مسی، برونزی و گاهی طلا می نوشتند که از نمونه های آن می توان به لوح های زرین دورهٔ هخامنشیان اشاره کرد.
گردآوری: بخش علمی سرپوش
- 14
- 2
