چرنوبیل تکرار می‌شود؟

شهرها را ساکنان و آدم‌ها می‌سازند نه برج‌ها و ساختمان‌ها؛ این جمله ۳۳سال است که در شعاع ده‌ها کیلومتری اطراف نیروگاه چرنوبیل ثابت شده است.

این روزها یک مینی‌سریال ۵قسمتی در جهان سر و صدای زیادی به پا کرده و ۳۳ سال پس از یک فاجعه اتمی دنیا را یاد چرنوبیل انداخته است. ۶اردیبهشت ۱۳۶۵ فاجعه‌ای در نیروگاه چرنوبیل اوکراین رخ داد که آثار آن هنوز هم در جهان باقی است و از خاطره‌ها نرفته است. تا ۲۴ هزار سال کسی نمی‌تواند در زمین‌های اطراف آن که حالا به شهر ارواح مشهور است زندگی کند.

به گزارش نیویورک‌تایمز، هر چند شاید بخش‌های بسیاری از این سریال در پروسه سریال‌سازی ساختگی باشد و کسی هم آن را فیلمی مستند نمی‌داند اما مهم‌ترین بخش این است که چنین فاجعه‌ هولناکی اتفاق افتاده است. رعایت موارد ایمنی در رآکتورهای جدید بسیار جدی‌تر است و خطر حادثه‌ای مانند چرنوبیل در مقیاس جهانی کمتر شده است. اما انجمن جهانی هسته‌ای ۱۰ رآکتور فعال از نوع کانالی توان‌بالا (RBMK) را در روسیه فهرست کرده است (یکی از رآکتورها در سن‌پترزبورگ در سال ۲۰۱۸ از رده خارج شد). 

روسیه‌، تنها کشوری است که از  رآکتورهایی استفاده می‌کند که دراصل، اتحاد جماهیر شوروی آنها را طراحی کرده‌ و ساخته ‌است. ۴ رآکتور RBMK در کورسک، شهری در غرب روسیه و ۳ رآکتور در سن‌پترزبورگ، شهری با بیش از ۵ ‌میلیون نفر جمعیت و ۳ رآکتور دیگر در شهر اسمولنسک، شهری در فاصله ۴ساعتی از مسکو، شناسایی شده‌اند. یکی از رآکتورهای   RBMK اسمولنسک مجوز عملیات تا سال ۲۰۵۰ را دارد؛ ولی مجوز سایر رآکتورها بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۳۱ منقضی خواهد شد. سریال چرنوبیل باعث شده تا درخواست تورهای گردشگری به این منطقه ۴۰درصد افزایش پیدا کند. هر چند کسی نمی‌تواند حتی در مناطقی که اصطلاحا امن اعلام شده مدت زیادی باقی بماند.

در چرنوبیل چه رخ داد؟

در ششم اردیبهشت ۱۳۶۵، کارکنان شیفت شب نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در نزدیکی شهر پریپیات اوکراین، سیستم‌های ایمنی اضطراری و سیستم تنظیم برق را از کار انداختند تا وضعیت قطع برق را شبیه‌سازی‌ کنند. هدف تست این بود که ببینند اگر برق قطع شود و شرایط اضطراری به‌وجود‌ آید، آیا می‌توان از برق باقی مانده در توربین‌های بخار نیروگاه برای راه‌اندازی پمپ‌های آب و خنک‌سازی‌ هسته رآکتور استفاده کرد یا خیر.

به خاطر ایمنی کارکرد رآکتور، کارکنان نیروگاه اتمی چرنوبیل باید توان خروجی کلی را کاهش داده و نهایتاً به ۷۰۰مگاوات می‌رساندند، اما خطای انسانی باعث شد میله‌های کنترلی بیش از حد وارد هسته شوند. این میله‌ها وظیفه کنترل واکنش زنجیره‌ای را بر عهده دارند و ورود بیش از اندازه آنها به هسته رآکتور، توان خروجی را به ۳۰مگاوات رساند.

با قطع شدن برق و از کار افتادن توربین‌ها، جریان آب داخل رآکتور هم کند شده و آب کمتری برای خنک‌سازی‌ هسته وجود دارد. به همین دلیل بخشی از آب به بخار فوق گرم تبدیل شده و فاجعه از اینجا شروع می‌شود. در رآکتورهای نوع RBMK یعنی همان مدلی که در چرنوبیل به‌کار رفته بود، این حباب‌های بخار باعث کاهش جذب نوترون‌ها می‌شوند، یعنی تعداد نوترون‌های هسته به‌شدت افزایش می‌یابد و شکافت هسته‌ای با سرعت بیشتری رخ می‌دهد. واکنش بیشتر، رآکتور داغ‌تر، بخار بیشتر و... چرخه‌ای که تا مرز انفجار ادامه می‌یابد. وقتی آبی برای خنک‌سازی‌ رآکتور نباشد، دما افزایش می‌یابد و گداخت یا ذوب شدن سوخت اتفاق می‌افتد. ۲ ثانیه پس از انفجار اول، انفجار مهیب دوم رخ داد و بلوک محافظ سیمانی ۱۰۰۰تنی را به آسمان پرتاب کرد. هسته رآکتور به اطراف پاشید و آتش‌سوزی گسترده‌ای را روی سقف رآکتور مجاور ایجاد کرد.

انرژی پاک شوخی نیست

هنوز برخی تصور می‌کنند که انرژی‌های پاک جنبه سرگرمی و تفننی در جهان دارند. اما تغییرات آب و هوایی زمین و افزایش گازهای گلخانه‌ای نشان داده بشر باید کاری برای نجات زمین انجام دهد. به همین‌خاطر بسیاری از کشورها در جست‌وجوی استفاده گسترده از انرژی‌های پاک هستند. به‌طور نمونه تمام برق مورد نیاز در مقر شرکت‌هایی مانند اپل و گوگل از انرژی‌های پاک تامین می‌شود. در انگلیس هم برای نخستین بار در ۳ ماهه اول سال ۲۰۱۸ تولید برق مزرعه‌های بادی از نیروگاه‌های هسته‌ای پیشی گرفته است.

منافع استفاده از انرژی‌های پاک را با فاجعه چرنوبیل مقایسه کنید. پس از حادثه چرنوبیل، ابتدا محیط اطراف تأسیسات به امواج رادیواکتیو آلوده شد اما بعد به‌تدریج ابرهای آلوده به نواحی دورتر سر کشیدند و بارش باران سبب شد که بخش‌های وسیعی از اروپا به مواد رادیواکتیو آلوده شوند. تنها در رآکتور شماره ۴ نیروگاه چرنوبیل حدود ۱۹۰ تن مواد رادیواکتیو ازجمله سزیوم و پلوتونیوم انبار شده بود. بخش قابل توجهی از این مواد پس از انفجار نیروگاه به خارج نشت کرد و در منطقه‌ای به وسعت ۲۰۰ هزار کیلومترمربع پخش شد.