زمستان آمد و پاییز خداحافظ گفت، اما ابرهای باران‌زا از راه نرسیدند. تهرانی‌ها با خیال برف یلدا را برگزار کردند و داستان گرمشدن زمین به جای نگران‌کننده‌ای رسید. این درحالی است که تغيير اقليم و دخالت‌هاي انسان در طبيعت سیل‌ها را افزایش داده تا جایی که در دوسال اخیر سیل خسارت‌های جانی و مالی زیادی در پهنه ایران به جای گذاشته است.
به این آمار دقت کنید: در سال‌هاي ١٣٩٤ و ١٣٩٥ اغلب مناطق كشور با سيل‌هاي شديد و مخرب مواجه بوده‌اند. دفعات وقوع سیل در سال‌های اخیر بیشتر و بیشتر شده است. در حالي كه در سال٩٣، تنها چهار سيل با بارش بيشتر از ١٠٠ميلي‌متر در كشور ثبت شد. در سال٩٤ با ٢٩سيل مواجه شدیم و سال٩٥، ٣١سيل جاری شد.
بین سال‌های ٩٠ تا ٩٥ استان مازندران با ٥٦ واقعه سيلخيزترين استان بود. بعد از آن، گيلان ٢٢سيل، بوشهر ١٦سيل، لرستان ١٥سيل و كرمانشاه ١١سيل. اما سیل با شهروندان چه کرد: در سال٩٤ سیل جان ٥٥نفر را گرفت و در سال٩٥، ٥١نفر را برد.
در دوسال اخير ١١٢نفر در كشور در اثر سيل جان خود را از دست داده‌اند و ٤٥هزار واحد مسكوني به‌طور كامل از بين رفته است، همچنین خانه‌ها، تأسيسات شهري، جاده‌ها و راه‌هاي مواصلاتي هم تخریب شده‌اند.
ازجمله سيل‌هاي مخرب مي‌توان به سيل فروردين ٩٦ آذربايجان‌شرقي اشاره كرد. در اين حادثه بارشي بيش از ٤١ميلي‌متر در مدت زمان كوتاهي در حدود ٢٤ساعت اتفاق افتاد و خسارات جاني و مالي فراواني را به همراه داشت. تعداد جانباختگان اين حادثه ٤١نفر بوده و حدود ٢١٥١ميليارد ريال خسارت مالي به بخش‌هاي كشاورزي، راه و مسكن برآورد شده است. اگرچه حوادث غيرمترقبه صد‌درصد قابل پيشگيري نيستند، اما با مديريت صحيح مي‌توان ميزان قابل توجهي از حجم خسارت‌ها را كاهش داد. آن هم حالا که تحقیقات مختلف نشان می‌دهد به دليل حاكم بودن پديده تغيير اقليم و برخي فعاليت‌ها و دخالت‌هاي نامطلوب انسان در طبيعت، تناوب، شدت و خسارات سيل‌هاي به وقوع پيوسته در كشور افزايش يافته است.
سال ٨٠ گلستان غرق شد
بارش نسبتا شدید ٢٠مرداد سال٨٠ در نواحی جنوب‌شرقی دریای خزر منجر به سیلی شد که تقریبا طی قرن گذشته وقوع آن در کشور ایران بی‌سابقه بود. وسعت تخریبی این سیل در مناطق شهری و روستایی به حدود ٥هزار کیلومترمربع رسید. همچنین طبق آمار بین‌المللی منتهی به آگوست ٢٠٠١ تلفات انسانی این سیل در دنیا رتبه نخست را داشته است: ٦٥٠نفر در مدت دوسال جان‌شان را از دست دادند.
بعد از این سیل بود که احمد دباغیان، کارشناس محیط‌زیست گلستان، مهمترین علل موثر در بروز سیل در استان گلستان را تغییر کاربری اراضی و کاهش تراکم پوشش گیاهی در مناطق جنگلی و مراتع بالادست ازجمله در نتیجه آتش‌سوزی و تعلیف غیرمجاز دام معرفی کرد. او بعدها گفت که از زمان جاری‌شدن سیل در مرداد ١٣٨٠ به بعد، هر سال در این موعد زمانی شاهد جاری‌شدن سیل‌های کوچک و بزرگ در گلستان بوده‌ایم، از این‌رو وقوع مجدد چنین حوادثی قابل پیش‌بینی بوده و ادعای «غافلگیری» از سوی هیچ‌کس پذیرفته نخواهد شد.
البته نوع و مشخصات سيلاب در مناطق مختلف، متفاوت است. به‌عنوان مثال در مناطق شمالي كشور با وجود رودخانه‌هاي با طول كوتاه و شيب تند، اغلب تلفات و خسارات سيل زياد بوده، در حالي كه در مناطق جنوبي اغلب سيلاب‌ها، تدريجي و ناشي از بارش‌هاي سنگين در بالادست رودخانه‌هاست و تلفات جاني كم، اما خسارات بسيار بالاي اراضي كشاورزي، مسكوني و صنعتي را به همراه دارد.
براساس آمار موجود، سیل گلستان موجب تلف‌شدن ٧هزار رأس دام، تخریب ٥هزارو٥٠٠ هکتار جنگل، تخریب ٢٠هزار هکتار مرتع و وارد شدن خسارت به ٣هزار واحد مسکونی شد. خسارتی که تا سال‌های بعد امکان جبران آن فراهم نبود.
معاونت پژوهش‌های زیربنایی در تحقیقی با عنوان «بررسی وضع سیل در کشور؛ اقدامات انجام‌شده و تجربیات سایر کشورها» که آبان امسال منتشر شده به آمار و اطلاعاتی ارجاع می‌دهد که نشان مي‌دهند در سال‌هاي اخير، تناوب، شدت و خرابي سيلاب‌هايي كه در برخي نقاط جهان و ازجمله كشور ايران اتفاق مي‌افتد، رو به افزايش است و دليل اصلي آن هم گرمشدن جهاني جو و تغيير اقليم عنوان مي‌شود. البته بايد در نظر داشت از عواقب پديده تغيير اقليم، رخداد پديده‌هاي حدي هواشناسي است، بدين معنا كه همان‌طور كه فراواني وقوع دوره‌هاي خشك و خشكسالي‌ها در اثر پديده تغيير اقليم افزايش مي‌يابد، به همان نسبت هم تغيير الگوي بارش به شكل بارش‌هاي سيل‌آسا و در زمان نامناسب افزايش پیدا می‌کند.
انوش اسفندیاری، استاد مدیریت آب و محیط‌زیست می‌گوید مردم ایران در طول تاریخ زندگی با سیل را تجربه کرده‌اند و به همین دلیل باید با چنین فضایی سازگاری داشته باشند، اما آنچه باعث افزایش سیلاب‌ها درحال حاضر شده، دستکاری انسان در طبیعت است. «تکرار سیلاب در گلستان به دلیل تغییر پوشش گیاهی و ساخت‌وساز بود. اتفاقی که در سال‌های بعدی هم تکرار شد. ما در گذشته در تهران هم سیلاب‌های بسیاری داشتیم و یکی از مشکلات تهران سیلاب بوده است.» او به سیل‌های کن و گلابدره اشاره می‌کند. سیل‌هایی که هرچند برای بسیاری از تهرانی‌ها غافلگیرکننده، اما غیرقابل پیش‌بینی نبوده‌اند. «اکثر کلانشهرهای ما در معرض سیل‌اند.
شهرهایی چون اهواز، مشهد و بسیاری از شهرهای شمال کشور. این مورد با توسعه شهرنشینی افزایش یافته، چون سطح زمین نفوذپذیری‌اش را با توسعه مناطق شهری از دست داده و با رگبارهای محدود هم سیلاب جاری می‌شود و شرایط فعلی به دلیل خشکسالی حادتر هم شده است.» آن‌طور که مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران ماه گذشته اعلام کرد، امسال لقب خشک‌ترین پاییز ایران در طی ٦٧سال گذشته را به خود اختصاص داده و از سال ١٣٣٠ تا ١٣٩٦ کمترین میزان بارش در کشور را تجربه کرده‌ایم.
اما جدیدترین آمار از خشکسالی را چند روز گذشته شاهرخ فاتح، رئیس مرکز ملی خشکسالی ارایه داده. براساس این آمار، شاخص (۱۲ماهه SPEI) منتهی به پایان آذرماه ۹۶ اغلب مناطق و استان‌های کشور با درجات مختلفی از خشکسالی درگیر بوده‌اند. براساس برآوردها، در بازه یک‌سال گذشته حدود ۹۰درصد از مساحت کل کشور با خشکسالی‌های مختلف اعم از خفیف، متوسط، شدید و بسیار شدید مواجه بودند.
اسفندیاری می‌گوید آسیب‌های بسیاری به طبیعت وارد کرده‌ایم که دیگر قابل جبران نیست و تنها می‌توان به فکر آینده و جلوگیری از ایجاد آسیب‌های جدید بود. باید مقابل ساخت‌وساز در حریم رودخانهها ایستاد، کاربری اراضی در محدوده حوضه آبخیز را کنترل کرد، جاده‌سازی و استفاده از زمین در مناطقی که به‌عنوان آبخیز محسوب می‌شوند را کنترل کرد و برای افزایش و بهبود پوشش گیاهی کاری کرد. «تنها با رعایت مواردی از این دست می‌توان امیدوار بود که سیلاب‌ها آسیب کمتری به زندگی‌مان وارد کنند.»
همان‌طور که اسفندیاری هم بر آن تاکید دارد، سیل در ایران بحرانی است با قدمت بسیار که حالا تعدادش بیشتر شده و حجم آن افزایش یافته است. عادل شعباني‌مقدم در پژوهشی با عنوان «سوانح طبيعي؛ نگاهي به پيامدهاي اقتصادي خشكسالي، زلزله و سيل در عصر ناصري» به مشکلات سیل در زمان قاجار می‌پردازد و می‌نویسد: سیل نقش موثری در به وجود آمدن بحران‌های اقتصادی دوره ناصرالدین‌شاه ایفا کرده که این مطلب را می‌توان در نوشته کرزن به وضوح دید. او ادعا می‌کند که در دوران ناصری، مبلغ سرشاری برای ساختن پل‌های جدید و مسیلها صرف شد تا از طغیان‌های ناگهانی و خطرناک که به واسطه بارندگی در کوهستان‌های ایران ایجاد می‌شد، جلوگیری شود. «با وجود این اقدامات، ٣٠میل از خط‌آهن حدود غزل‌اروات در اثر سیل و طغیان آب خراب شد.»
در سال ١٣٠٣ ه.ق حاج حسنعلی مراد در نامه‌ای به امین‌الضرب درباره وقوع سانحه سیل در شهر یزد و نقش آن در بازار می‌نویسد: «بارندگی زیاد می‌شود. زیاد خرابی به هم رسانیده. از روز جمعه هفته گذشته تاکنون که روز جمعه می‌باشد، سه دفعه باران خیلی زیاد باریده تا اذان صبح، بسیار بسیار خرابی رسیده. خانه‌ای نیست که سالم به در رفته باشد. اکثر سقف‌های بازار خراب شده.»
سیل‌های ناگهاني، رودخانه‌اي
هیچ‌یک از آنهایی که خانه‌شان زیر خروارها آب مدفون شد و زمین‌های کشاورزی‌شان اسیر گل‌ولای بعد از سیل شد، نمی‌دانستند بارانی که چند روزی است دست از سرشان برنمی‌دارد، چنین بلایی بر سرشان خواهد آورد. آنها از روش‌های پیش‌بینی چیزی نمی‌دانستند و کسی هم به آنها هشداری نداد.
نوذر قهرمان، استاد دانشگاه منابع طبیعی می‌گوید روند شروع سیلاب‌ها در کشور و افزایش آن از ٢٠سال قبل بوده است.
با از بین بردن پوشش گیاهی، روش‌های نادرست شخم در اراضی شیبدار، دستکاری‌های انسانی و عوامل زمین‌شناسی رفته‌رفته بر روند میزان سیل‌ها افزوده شد. «پیش‌بینی‌ها و آینده‌نگری داده‌های اقلیمی، نشانگر افزایش شدت بارش‌ها (میزان بارش در واحد زمان) به دلیل تزریق بیشتر گرما به اتمسفر است. این امر باعث افزایش شدت و نه لزوما مقدار بارش‌ها در آینده بسیاری از مناطق خواهد شد. اما وقوع سیل به پوشش سطح زمین و اقدامات سازه‌ای در کنترل روان‌آب هم بستگی دارد.»
هرچند زمان شدت بارش‌ها و جاری‌شدن سیل در بهار است، اما در فصل‌های دیگر سال هم شاهد این اتفاق بوده‌ایم. مانند سیل سال٩٤ ایلام که در آبان‌ماه اتفاق افتاد. سیلی که ۸۰۰ميليارد ريال خسارت به زيرساخت‌هاي كشاورزي مانند ايستگاه‌هاي پمپاژ، جاده‌هاي بين مزارع و زمين‌هاي كشاورزي و در حدود يك‌هزار ميليارد ريال خسارت هم به تاسيسات زيربنايي مانند پل‌ها و راه‌هاي ارتباطي، شبكه‌هاي مخابراتي و فيبر نوري، شبكه‌هاي آب و فاضلاب، مكان‌هاي عمومي و تاسيسات شهري و روستايي وارد آورد.
در گزارش دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، محیط‌زیست و مهندسی که درباره این سیل منتشر شد، دلایل افزایش خسارت‌ها این‌طور عنوان شده است: «بیشتر خسارت‌های ناشی از سیلاب اخیر در مکان‌هایی بوده که در آنها حریم خشک‌رودها رعایت نشده و در مسیر یا به فاصله کمی از آنها ساخت‌وساز صورت گرفته است. از سوی دیگر طراحی تاسیسات کنترل و هدایت سیل براساس دوره برگشت ٥٠ساله موجب بروز خسارت در آنها و مناطق مجاورشان شده است.
به‌طورکلی کانال‌های زهکشی سیل پاسخگوی این حجم از آب نبوده و به دلیل فشار آب و حفرشدن زمین و در پی آن رخداد ریزش، در بیشتر مناطق حفره‌هایی در وسط خیابان‌های شهر ایلام به وجود آمد. از سوی دیگر، دستکاری در مسیر عبور جریان‌های سطحی و منحرف‌کردن مسیر آنها یا استفاده به‌عنوان جاده موجب تشدید آسیب‌ها شد و سیلاب به دلیل کوهستانی‌بودن استان حجم زیادی از سنگ و گل‌ولای را به داخل خیابان‌های شهری و مناطق روستایی حمل کرد.»
قهرمان می‌گوید وقوع سیل لزوما در کنترل عوامل هواشناسی-هیدرولوژیکی نیست و برای همین هم نمی‌توان الگوی مکانی خاصی برای آن در نظر گرفت. «با این وجود، توجه به شواهد الگوهای بارشی، شمال شرق؛ بخش‌هایی از غرب زاگرس و جنوب ارتفاعات هرمزگان و کرمان پتانسیل بالاتری برای بروز سیل دارند و روش‌های کنترل سازه‌ای و غیرسازه‌ای با همدیگر باید برای مقابله با سیل مورد توجه قرار گیرند. روش‌هایی مانند ساخت سدها و آب‌بندهای کوچک تا سدهای بزرگ و نیز روش‌های مشتمل بر سامانه‌های هشدار سیل که برگرفته از پیش‌بینی‌های بلندمدت هواشناسی و هیدرولوژیکی است.»
در بسیاری از کشورهای دنیا برای كنترل و مهار سيلاب از روش‌هاي سازه‌اي و غيرسازه‌اي استفاده مي‌شود كه در ايران اغلب راهكارها از نوع سازه‌اي بوده و با وجود كمتر بودن هزينه و كارآيي بيشتر روش‌هاي غيرسازه‌اي ازجمله عمليات آبخيزداري و مديريت حوضه و سامانه‌هاي پيش‌بيني و هشدار سيل، اين روش‌ها در كشور درحال توسعه نبوده و رشد چنداني نيافته‌اند. بررسي تجارب كشورهاي مختلف دنيا هم نشان مي‌دهد كه اغلب كشورها به سمت استفاده از روش‌هاي غيرسازه‌اي و به‌ویژه سيستم‌هاي پيش‌بيني و هشدار سيل حرکت کرده‌اند که در کشورهای پیشرفته مورد استفاده است و در آن كشورها اساس مديريت سيلاب بر مديريت ريسك استوار است.
در كشورهاي پيشرفته‌اي مانند كانادا، ايالات متحده آمريكا و كشورهاي اروپايي، سامانه‌هاي هشدار سيل پيشرفت بسيار زيادي كرده و با پيش‌بيني به‌موقع زمان و شدت وقوع سيلاب، اقدامات مؤثري در زمينه مديريت و كنترل سيل انجام داده‌اند و خسارات و تلفات ناشي از آن را به حداقل رسانده‌اند. همچنين كشورهاي درحال توسعه جنوب شرق آسيا، مانند بنگلادش، هند و ژاپن هم ازجمله سيلخيزترين كشورها هستند كه با را‌ه‌اندازي سيستم‌هاي پيش‌بيني سيل، اقدامات مؤثري در زمينه كنترل و مديريت سيلاب انجام داده‌اند.
اغلب سيل‌هاي به وقوع پيوسته در كشور ايران از نوع ناگهاني و رودخانه‌اي بوده، بنابراين مديريت و ساماندهي رودخانهها، نقش بسيار مهمي در مديريت و كاهش خسارات سيل خواهد داشت. باوجود فعاليت‌هاي انجام‌شده در زمینه آزادسازي حريم و بستر رودخانهها، همچنان ساخت‌وسازها در مناطق ممنوعه ادامه داشته و در بسياري از موارد برخورد قاطع با متصرفان انجام نمی‌شود كه اين موضوع، خود زمينه‌ساز افزايش خسارات و تلفات ناشي از سيل خواهد بود. این درحالی است که حاجی رضا شاکرمی، دادستان کرج، ماه گذشته درباره ساخت‌وسازها اطراف رودخانه کرج به ایسنا گفته بود: «مقابله با ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حاشیه رودخانه کرج به تنهایی از عهده دستگاه قضا ساخته نیست.» تصرف‌هایی که از بستر رودخانه بیلقان تا ولایت‌رود ادامه دارد و می‌تواند در صورت جاری شدن سیل مشکلات گسترده‌ای ایجاد کند.
هرچند شاکرمی امسال از ساخت‌وسازها و ناتوانی دستگاه قضائی برای مقابله با آن صحبت کرده، اما جبار وطن‌فدا، دبیر کمیته سیل ستاد حوادث غیرمترقبه کشور ١١سال قبل یعنی سال١٣٨٥ از افزایش ساخت‌وساز در بستر رودخانهها خبر داده بود. «گستره مسیلها و رودخانهها در کشور ١٤٠هزار کیلومتر است و با وجود افزایش ساخت‌وسازها در مسیر رودخانهها وزارت نیرو، ابزار اجرایی قوی برای حفظ حریم رودخانه و مسیلها و جلوگیری از ساخت‌وسازها در اختیار ندارد.» حالا سال‌هاست تغییرات اقلیمی و خشکسالی، گسترده رودخانهها را بی‌آب کرده و بسیاری در مسیر آبی خانه ساخته‌اند که حالا خشک و برهوت است. خشکی‌ای که می‌تواند با بارانی سیل‌آسا پر آب شود و جان و زندگی بسیاری را نابود کند.
فروغ فکری
- 18
- 4
