اقتصاد ایران فدای پوپولیسم

با گذشت هفت سال از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها عده‌ای معتقدند سنگ‌بنای این طرح از همان ابتدا کج نهاده شد و در حالی که روز‌به‌روز فشار بر دولت برای تامین منابع مالی جهت پرداخت یارانه‌های نقدی و اعتبارات عمرانی پرداختی بیشتر می‌شود، تعداد یارانه‌بگیران و نیز دست‌اندازی دولت به بودجه عمومی برای پرداخت نقدی یارانه‌ها رو به افزایش است.

در این میان ناتوانی دولت در شناسایی و حذف ثروتمندان از لیست و افزایش ۶۰۰ هزار نفری تعداد یارانه‌بگیران تنها از اسفندماه ۹۵ تا شهریور ۹۶ نشان‌دهنده ناکارآمدی مدیریت این طرح و چالش‌های اجرایی پیش‌روی آن است. ضمن اینکه نمی‌توان از تخطی دولت از قانون مصوب چشم‌پوشی کرد به طوری که مطابق گزارش‌ها، مصارف شش ماهه نخست سال در بخش هدفمندی یارانه‌ها ۲۴ هزار میلیارد تومان بوده و دریافتی قیمت کالاها ۱۱ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان بوده لذا نسبت منابع هدفمندی ناشی از اصلاح قیمت‌ها به کل مصارف ۴۸ درصد است و ۵۱ درصد این پرداختی‌ها از بودجه تخصیص یافته که خلاف قانون بوده و تنها باید پنج درصد از بودجه برداشت شود نه ۵۱ درصد.

این در حالی است که تصور حاکم بر اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها به دنبال تحول بنیادین در بخش تولید و بخش سلامت بود اما هم سر تولید بی‌کلاه ماند و هم سایر بخش‌ها به طوری که از همان ابتدا تمرکز بر توزیع یارانه نقدی در میان مردمی بود که نیازمندی برخی از آنها به یارانه در هیچ بانک اطلاعاتی و آماری به اثبات نرسیده بود. برگزیدن شیوه توزیع سراسری سبب شد حتی بسیاری از ایرانیان خارج‌نشین که در این سال‌ها مهاجرت کرده بودند نیز مشمول دریافت یارانه شوند.

با وجودی که طرح توزیع سراسری یارانه‌ها وارد سال هشتم خود می‌شود، هنوز طرحی اجرایی برای پایان دادن به پول‌پاشی بزرگ قرن در اقتصاد ایران که عوارضش در سال‌های پیش‌رو بیش از پیش آشکار می‌شود، در دستور کار نیست ضمن اینکه حتی مساله حذف یارانه ثروتمندان نیز به شکل جدی دنبال نمی‌شود و هر روز بر تعداد یارانه‌بگیران افزوده می‌شود و اقتصاد ایران که به شدت از کمبود منابع مالی رنج می‌برد، فدای سیاست‌های پوپولیستی دولت شده است.

سهم اندک اعتبارات عمرانی

این در حالی است که حجم یارانه نقدی پرداخت‌شده از ابتدای اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها تاکنون بیش از یک و نیم برابر اعتبارات عمرانی پرداختی در این دوره زمانی است و بررسی‌ها نشان می‌دهد از ابتدای اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها تاکنون هر ماه به طور متوسط بیش از سه هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان صرف پرداخت یارانه نقدی شده است اما در همین دوره زمانی بودجه تخصیص‌یافته برای اعتبارات عمرانی رقمی به مراتب کمتر از این مقدار را تشکیل می‌دهد.

در حالی که از آغاز اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها تا پایان شهریور سال‌جاری حدود ۱۷۳ هزار میلیارد تومان بابت اعتبارات عمرانی در کشور پرداخت شده، میزان یارانه پرداختی به ایرانیان از ۲۷۵ هزار میلیارد تومان فراتر رفته است. قیمت‌های پیش از اجرای این طرح نیز به افسانه‌ای دست‌نیافتنی بدل شده و بسیاری معتقدند بازگشت به گذشته- امری که میسر نیست- بهترین گزینه ممکن در این عرصه خواهد بود. در این رابطه کاهش اعتبارات عمرانی نسبت به یارانه نقدی پرداختی به عقیده بسیاری از کارشناسان نشان‌دهنده اختلالی بزرگ در اقتصاد ایران است.

آمارها نشان می‌دهد همواره ایران با کمبود نقدینگی برای تامین اعتبارات عمرانی روبه‌رو است. این امر منجر به افزایش دوره تکمیل پروژه‌های عمرانی از یک‌سو و بالا رفتن قیمت تمام‌شده این پروژه‌ها از سوی دیگر می‌شود. همچنین کمبود اعتبارات عمرانی تهدیدی بزرگ برای سیاست ایجاد اشتغال در اقتصادی است که سالیان طولانی از نرخ‌های دورقمی بیکاری رنج کشیده است.

هرچند قرار بود قانون هدفمندی یارانه‌ها، پنج ساله باشد و طبق آرزوی تدوین‌کنندگان و تصویب‌کنندگان این قانون، اقتصاد ایران باید در سال ۱۳۹۴ از بحران‌های پیشینش خداحافظی می‌کرد و در موقعیتی رقابتی و سالم، حضورش را در میان اقتصادهای برتر جهان به اثبات می‌رساند، این آرزوها اما نه‌تنها محقق نشد بلکه از پس رشد منفی اقتصاد و عقبگرد آن در اولین سال‌های دهه ۹۰، اقتصاد ایران یکی از سخت‌ترین سال‌های حیاتش را در ۱۳۹۴ به نظاره نشست.

با این وجود همچنان چالش بزرگ پیش‌روی دولت در لایحه بودجه سال ۱۳۹۷ کل کشور، چگونگی سیاستگذاری در مورد یارانه‌ها و چگونگی هدایت قطار هدفمندی به مسیر عمرانی خواهد بود.

چگونگی تخصیص منابع 

در این رابطه عضو کمیسیون بودجه مجلس با انتقاد از عملکرد دولت در اجرای طرح و تشریح گزارش شش ماهه هدفمندی یارانه‌ها اعلام کرد: ظرف مدت شش ماه حدود ۶۰۰ هزار نفر به تعداد یارانه‌بگیران افزوده شده است.

غلامعلی جعفرزاده‌ایمن‌آبادی با بیان اینکه در سال ۹۶ دولت باید ۴۸ هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت کند، اظهار داشت: این مبلغ شامل ۳۳ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان پرداخت یارانه نقدی و غیرنقدی خانوار، چهار هزار میلیارد تومان برای افزایش مستمری خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی، چهار هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان برای سلامت مردم، ۱۰۰ میلیارد تومان برای واکسن فلج اطفال، یکصد میلیارد تومان برای توسعه مراکز فوریت‌های اجتماعی، هزار میلیارد تومان برای حمایت از تولید و اشتغال با اولویت جوانان و مسکن، سه هزار میلیارد تومان برای تومان تامین مواد اولیه قیر و هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان و پنج درصد بند «د» تبصره «یک» این قانون می‌شود.

عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی در تشریح گزارش شش ماهه هدفمندی یارانه‌ها در سال ۹۶ افزود: درآمدی که در این شش ماه کسب‌شده، ۲۴ هزار و ۲۵۸ میلیارد تومان است که ۱۱ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان از اصلاح قیمت کالاها و حامل‌های انرژی و ۱۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان از یارانه‌های مندرج در بودجه کسب شده است.

وی با اشاره به چگونگی تخصیص این منابع هدفمندی کسب‌شده، به خبرگزاری خانه ملت بیان کرد: در شش ماهه نخست سال ۹۶ از ۳۳ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان که باید تخصیص می‌یافت، ۲۰ هزار و ۶۹۰ میلیارد تومان یارانه نقدی ۹۴/۰ یارانه نقدی جا مانده، دو هزار و ۲۰۰ میلیارد حمایت غذایی اقشار آسیب‌پذیر و ۳۰۰ میلیارد تومان برنامه حمایت اجتماعی پرداخت شده است.

بی‌توجهی به اشتغال

نماینده مردم رشت در مجلس شورای اسلامی یادآور شد: باید چهار هزار میلیارد تومان جهت افزایش مستمری خانوارهای تحت پوشش اختصاص می‌یافت که دو هزار میلیارد تومان اختصاص یافت و کمک به بهداشت چهار هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان اختصاص می‌یافت که ۸۶۵ میلیارد تومان اختصاص یافت و برای توسعه واکسن و مراکز که باید برای هر کدام ۱۰۰ میلیارد تومان اختصاص می‌یافت، هیچ اقدامی انجام نشده است.

وی افزود: در بخش حمایت از اشتغال از ۱۰ هزار میلیارد ریال، چهار هزار و ۳۳۳ میلیارد ریال اختصاص یافته و جمعا ۲۴ هزار و ۲۵۸ میلیارد تومان اختصاص یافته است و تنها ۴۰۰ میلیارد تومان از درآمدی که از محل هدفمندی کسب شده باقی مانده و مابقی خرج شده است.

جعفرزاده‌ایمن‌آبادی با بیان اینکه ۵/۶۲ درصد یارانه در شش ماهه نخست سال تحقق یافته که نباید بیش از ۵۰ درصد پیش می‌رفتیم، ادامه داد: افزایش مستمری خانواده‌های تحت پوشش ۵۰ درصد و کمک به بهداشت ۱۸ درصد تحقق یافته که باید ۵۰ درصد و اختصاص می‌یافت. در بخش تولید واکسن، توسعه مراکز و تامین مواد اولیه قیر و نوسازی خطوط انتقال نفت‌خام هیچ اقدامی انجام نشده و در حمایت از اشتغال ۴۳ درصد پیش‌بینی‌ها تحقق یافته و در مجموع ۵/۵۰ درصد منابع هزینه شده است.

وی اظهار داشت: از صددرصد منابع ۸۶ درصد در بخش یارانه نقدی تخصیص یافته، هشت درصد در بخش افزایش مستمری خانوارهای تحت پوشش، ۵۷/۳ درصد در بخش کمک به بهداشت و ۷۹/۱ درصد به بخش تولید اختصاص یافته است.

این نماینده مردم در مجلس دهم با بیان اینکه براساس خلاصه عملکرد سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها در شش ماه نخست سال باید ۴۸ هزار میلیارد تومان درآمد در بخش هدفمندی کسب می‌کردیم، تصریح کرد: ۱۱ هزار میلیارد تومان درآمد از اصلاح قیمت کالاها و خدمات و نفت کسب شده و ۱۲ هزار میلیارد تومان از محل ردیف‌های بودجه‌ای تخصیص یافته است و ۴۸ درصد از منابعی که تخصیص یافته از محل اصلاح قیمت کالاها کسب شده و ۵۱ درصد این پرداختی‌ها از بودجه تخصیص یافته که این خلاف قانون است چراکه براساس قانون باید منابع از حامل‌های انرژی کسب می‌شد و یارانه پرداخت می‌شد اما اکنون برای پرداخت یارانه نقدی ۵۰ درصد از بودجه برداشته می‌شود.

۹۵ درصد جمعیت ایران یارانه می‌گیرند

جعفرزاده‌ایمن‌آبادی در تشریح عملکرد هدفمندی یارانه‌ها در شش ماهه نخست سال ۹۶ از لحاظ اقتصاد مقاومتی ادامه داد: سهم یارانه پرداختی به واحدهای تولیدی و خدماتی در این شش ماهه ۷۹/۱ درصد بوده است، یعنی اقتصاد مقاومتی وجود نداشته و در بخش کمک به تولید هزینه نشده است. وی یادآور شد: براساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن از جمعیت ۷۹ میلیون نفری کشور، ۷۶ میلیون نفر یعنی به عبارتی ۲۱/۹۵ درصد جمعیت کشور یارانه دریافت می‌کنند.

نماینده مردم رشت در مجلس دهم با اشاره به اینکه محاسبات انجام‌شده حاکی از این است که در شش ماه نخست سال‌جاری مبلغ ۲۰ هزار ۹۴۰ میلیارد تومان یارانه نقدی و غیر‌نقدی پرداخت شده است، اظهار داشت: با توجه به رشد جمعیت کشور و عدم حذف افراد غیرنیازمند در صورت ادامه این روند تا پایان سال از سقف پیش‌بینی شده برای این موضوع در بند «یک» جدول سقف منابع و مصارف قانون بودجه سال۹۶، ۳۳ هزار و۵۰۰ میلیارد تومان تجاوز می‌کند که در صورت ادامه این روند قطعا هشت هزار و ۳۸۱ میلیارد تومان کسری بودجه خواهیم داشت چراکه ما ۲۰ هزار و ۹۰۰ میلیارد تومان یارانه نقدی پرداخت کرده‌ایم که اگر ضربدر ۱۲ تقسیم بر شش شود، ۴۱ هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان می‌شود پس برای یارانه نقدی هشت هزار میلیارد تومان کسری بودجه داریم.

جعفرزاده ایمن‌آبادی با اشاره به اینکه با توجه به اینکه بانک‌های اطلاعاتی به صورت کامل راه‌اندازی نشده شناسایی افراد غیرنیازمند انجام نشده است، ادامه داد: ضروری است تمامی دستگاه‌های دارنده بانک‌های اطلاعاتی موردنظر نسبت به ارائه اطلاعات آن به سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها اقدام کنند ضمن آنکه در سال گذشته و سال‌جاری امکان ثبت‌نام افراد جامانده از دریافت یارانه‌ها فراهم نشده است.

وی تاکید کرد: با توجه به پرداخت یارانه به بیش از ۹۵ درصد از جمعیت کشور و توزیع یکنواخت بین تمام افراد جامعه و عدم تخصیص بر اساس گروه‌های گوناگون درآمدی، یارانه نقدی در سال ۱۳۹۶ غیرهدفمند پرداخت شده است.

۱۲ هزار میلیارد تومان، سهم دهک‌های بالای جامعه

این در حالی است که یکی دیگر از اعضای کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی عقیده دارد که حذف یارانه ثروتمندان در بودجه سال آینده در دستور کار دولت و مجلس قرار دارد.

مهرداد لاهوتی در این رابطه گفت: طبق قانون هدفمندی، ۵۰ درصد از درآمد هدفمندی باید به مردم، ۳۰ درصد به تولید و ۲۰ درصد به دولت اختصاص پیدا کند اما در سال‌های گذشته مغایر قانون عمل شده و شاهد این بودیم که دولت ۳۵ هزار میلیارد تومان از محل درآمد هدفمندی را به یارانه نقدی اختصاص داده و ۱۱ تا ۱۲ هزار میلیارد تومان نیز از بودجه عمومی دولت برای یارانه‌های نقدی اختصاص پیدا کرده است.

وی افزود: می‌توانیم با حذف یارانه دهک‌های بالا جلوی پرداخت ۱۲ هزار میلیارد تومان از بودجه عمومی دولت برای یارانه‌های نقدی را بگیریم و این مبلغ می‌تواند صرف کارهای عمرانی شود.

نماینده مردم لنگرود در مجلس به ایسنا گفت: همچنین می‌توان یارانه دهک‌های اول و دوم و افراد تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی را قدری افزایش داد البته هنوز در این زمینه با دولت به جمع‌بندی نرسیده‌ایم اما امیدواریم تا پیش از ارائه لایحه بودجه به مجلس در این رابطه تصمیم مشترکی بگیریم.

لاهوتی تاکید کرد که دولت و مجلس حذف یارانه دهک‌های بالا و افزایش یارانه دهک‌های پایین در بودجه ۹۷ را در دستور کار دارند.

آمار و ارقام نیز نشان می‌دهند که با وجود تکالیفی که قانون بودجه طی سال‌های گذشته برعهده دولت گذاشته تا برای حذف یارانه‌بگیران اقدام کند و همواره مورد تایید بوده در نیمه اول امسال نیز هیچ‌گونه حذفی از سوی دولت انجام نشده و ثبت نشده است؛ این در حالی است که در چند سال اخیر، آمارها تنها نشان از حذف سه میلیون نفر دارد. حتی در ماه‌های گذشته با وجود درخواست‌هایی که از مسوولان برای اعلام برنامه خود در مورد حذف یارانه‌بگیران وجود داشته، پاسخ صریحی اعلام نشده و تنها محمدباقر نوبخت، رییس سازمان برنامه‌وبودجه این موضوع را به بودجه ۱۳۹۷ ارجاع داده است؛ وعده‌ای که به نظر نمی‌رسد همراه با نتیجه تاثیرگذاری در روند فعلی پرداخت یارانه‌ها باشد، چراکه طی سال‌های گذشته بارها این برنامه و تکالیف در تبصره هدفمندی یارانه‌ها در قانون بودجه آمده و نشانی از اجرا نداشته است.

ادامه این شرایط ممکن نیست 

در این میان اما نایب‌رییس کمیسیون برنامه‌وبودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی اعلام کرد: در لایحه بودجه سال ۱۳۹۷ کل کشور احتمال دارد ریل اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها تغییر یابد و به مسیر عمرانی هدایت شود.هادی قوامی گفت: لایحه بودجه سال آینده در آذرماه به مجلس ارائه می‌شود و احتمال دارد امسال تغییراتی در سیستم بودجه‌ریزی انجام شود. وی در ادامه به قانون هدفمندی یارانه‌ها در بودجه اشاره و اظهار کرد: مسیر اجرای قانون هدفمندی در لایحه بودجه سال ۹۷ ممکن است عوض شود و از این وضع موجود جدا شویم.

وی یادآور شد: از سال ۸۹ تا پایان سال ۹۶ بیش از ۳۲۰ هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت شده است که ۷۰ درصد آن از محل اصلاح قیمت‌ها و ۳۰ درصد از محل بودجه عمومی بوده است در صورتی که براساس قانون هدفمندی باید ۳۰ درصد به تولید و ۲۰ درصد به دولت اختصاص یابد که این اتفاق نیفتاده و عکس آن عمل شده است.نایب‌رییس کمیسیون برنامه‌وبودجه و محاسبات مجلس خاطرنشان کرد: بنابراین تلاش ما این است که قانون هدفمندی یارانه‌ها در سال ۹۷ به مسیر عمرانی هدایت شود یعنی به همه استان‌ها و مناطق، یارانه‌ها مستقیم تعلق گیرد اما با مصوبات شورای برنامه‌ریزی استان و کمیته برنامه‌ریزی شهرستان‌ها تصمیم می‌گیرند که این یارانه چگونه هزینه شود.

نماینده مردم اسفراین در مجلس گفت: در این شرایط سخت اقتصادی که کشور در حال توسعه است و می‌خواهیم زیرساخت را درست کنیم باید حتما اصلاحاتی انجام شود و شیوه‌ای را در هدفمندی یارانه‌ها دنبال کنیم. قوامی در ادامه به وضعیت هزینه‌ها در کشور اشاره کرد و گفت: اگر به سمت اصلاح سیستم‌های موجود نرویم امکان ادامه این شرایط ممکن نیست.

وی تصریح کرد: باید به بهره‌وری توجه و قانون مالیات ارزش افزوده اصلاح شود و به سمت دائمی شدن برود. درآمدهای دولت بیشتر متکی به مالیات‌ها باشد یعنی اینکه دولت موانع پیش‌روی شرکت را بردارد تا سود آنها بیشتر شود که این کار باعث می‌شود مالیات بیشتری نصیب دولت شود.