مروری بر تاریخچه تفسیر قرآن کریم

تفسیر، علمی است که دیرینه‌ای به بلندای تاریخ اسلام دارد و همواره در دوبستر متفاوت به موازات یکدیگر استمرار یافته است.در زمان حیات پیامبر اکرم(ص) هرگاه هرگونه سؤالی پیرامون قرآن پیش می‌آمد به آن حضرت مراجعه می‌شد اما پس از رحلت پیامبر خاتم(ص) در موضوع تفسیر قرآن اختلاف نظر به وجود آمد جمعی برای شنیدن ابهام‌های خود و تفسیر آیات الهی به اهل بیت پیامبر مراجعه کردند و جمعی نیز به صحابه، این دو رویکرد در تاریخ اسلام منجر به تفسیر آیات در دوبستر متفاوت شد. در بین صحابه ۱۰ نفر به تسلط برعلم تفسیر شهرت دارند که عبارتند از؛ خلفای اربعه، ابن مسعود، ابی بن کعب، زید بن ثابت، ابوموسی اشعری، عبدالله بن زبیرو ابن عباس که این آخری از بقیه مشهورترو ملقب به «ترجمان قرآن» است. گرایش دیگر نیز با عقیده به انتقال علم نبوی به اهل بیت پیامبر اکرم(ص) امیرالمؤمنین علی(ع) و فرزندان معصوم آن حضرت(ع) را اولی در علم تفسیر می‌داند.هم شیعه وهم سنی معتقدند بزرگترین مفسر قرآن کریم خود قرآن است واز آن نقطه که اهل سنت علاوه بر قرآن و احادیث نبوی نظریات صحابه را به‌عنوان مفسر قرآن کریم به رسمیت می‌شناسد راه این دو گرایش از یکدیگر جدا می شود.بنابراین استناد به روایات تفسیری در نزد شیعه به معنای استناد به همه احادیثی است که به طریق معتبر از رسول خدا(ص) یا ائمه معصومین(ع) رسیده باشد.

طبقه‌ بندی مفسران اهل سنت

تا بیش از یک قرن پیرامون تفسیر قرآن کریم کتابی تألیف نشده بود و روایات تفسیری به همراه کتاب های حدیث آورده می‌شد. از این تاریخ برخی از اندیشمندان مسلمان به فکر تفکیک احادیث تفسیری و تألیف کتاب تفسیر افتادند. این روند تا نیمه دوم قرن سوم هجری محصول جدی نداشته واز این مقطع علم تفسیر هویت جدی تری به خود گرفت و کشف معانی آیات الهی و مفاهیم قرآنی رواج یافت. اندیشمندان این حوزه مفسران اهل سنت را به شش طبقه تقسیم می‌کنند. طبقه اول صحابه که از جمله آنان می‌توان به ابی بن کعب، ابن مسعود، جابر بن عبدالله، ابوسعید خدری، عبدالله بن زبیر، ابوهریره و ابن عباس اشاره کرد. مشخصه این عده آن است که استنادهای تفسیری شان براساس شنیده‌های خود از رسول اکرم(ص) است.طبقه دوم، طبقه تابعین هستند یعنی کسانی که عصر پیامبر را درک نکردند ولی موفق به ملاقات با برخی از صحابه شده و تفسیر آیات را از آنان شنیده‌اند.

ازجمله اینان می‌توان از مجاهد، سعید بن جبیر، عکرمه، ضحاک، حسن بصری، قتاده، عطیه و.. نام برد. طبقه سوم تابعین تابعین هستند. از بین آنان نیزکسانی که موفق به شنیدن تفسیر آیات الهی از تابعین شده بودند می توان به این افراد اشاره کرد؛ربیع بن انس، عبدالرحمن بن زید بن اسلم و ابوصالح کلبی، اینان موفق به تدوین کتاب تفسیر قرآن کریم شدند. طبقه چهارم شامل مفسرانی همچون ابن عینیه (وفات۱۹۸ ه.ق) وکیع بن جراح (وفات ۱۹۷ ه.ق) وابن جریر طبری (وفات ۱۹۸ه.ق) است که به اصلاح نظریات تفسیری روی آوردند. طبقه پنجم مفسرانی هستند که با حذف اسناد و نقل قول ها و بدون ذکر سلسله سند از اخبار حدیثی استفاده کردند. به همین دلیل هیچ یک از آنان به شهرت واعتبار دست نیافتند و خیلی زود به فراموشی سپرده شدند. طبقه ششم شامل مفسرانی است که هریک با توجه به گرایش‌ها وتخصص‌های علمی خود به تفسیر قرآن پرداختند . به همین دلیل تفسیر هر یک به صفتی موصوف وشهره است. به‌عنوان مثال زمخشری به فصاحت و بلاغت، امام فخر رازی به علم کلام، ابن عربی و عبدالرزاق کاشی به شیوه عرفانی و سیوطی به روش نقلی، البته در همین راستا در قرون اخیر به چند عالم دینی که در تفسیر قرآن صاحب مکتب بوده و پیروان وهواخواهانی یافته‌اند می‌توان به شیخ محمد عبده، (وفات ۱۳۲۳ه.ق)رشید رضا(وفات ۱۳۵۴ه.ق)و طنطاوی (وفات۱۳۵۸ه.ق) اشاره کرد.

طبقه اول: نخستین گروه شیعه، تعدادی از اصحاب پیامبر و ائمه هستند که علوم خود را از آن بزرگواران کسب و روایات تفسیری را نقل یا ضبط کرده‌اند. معروف‌ترین مفسران این طبقه عبارتند از:

۱-ابن عباس که از شیعیان علی(ع) است و بیشتر علوم خود را از ایشان آموخت. ۲- ابی ابن کعب که سید القرا نامیده شده است و از نخستین مفسران قرآن به شمار می‌آید و از جمله صحابه‌ای بود که به جریان سفیفه اعتراض کرد. ۳- جابربن عبدالله انصاری که تا زمان امام محمد باقر(ع) زنده بود. ۴- عبدالله بن مسعود که امت اسلام در علم و ایمان او اتفاق نظر دارند.

طبقه دوم: این دسته از مفسران که از تابعین‌اند برخی مورد اتفاق همه علمای اسلام‌اند و برخی نیز نزد شیعه شهرت دارند.معروف‌ترین ایشان عبارتند از:

۱- سعید بن جبیر که به علت داشتن گرایش شیعه در سال ۹۵ ه.ش به دست حجاج به شهادت رسید. ۲-عیسی بن یعمر که برای نخستین بار قرآن را نقطه‌ گذاری کرد. ۳- طاووس بن کیسان یمانی که از اصحاب امام سجاد(ع)بود.

۴- ابو صالح بصری که از شاگردان ابن عباس بود. ۵- محمدبن سائب کلیی که از تابعین و از مؤلفان شیعه بود.

طبقه سوم: دراین طبقه جمعی از اصحاب ائمه جای دارند که به تفسیر یا تألیف درعلم تفسیر شهرت دارند و معروف‌ ترین آنان عبارتند از:

۱- ابوحمزه ثمالی از اصحاب امام سجاد(ع) ۲-ابان بن تغلب از اصحاب امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) وصاحب کتاب معانی القرآن ۳-ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) ۴- حسین بن سعید از اصحاب امام رضا(ع)

۵-علی بن اسباط از بزرگان علم تفسیر و از اصحاب امام رضا(ع) ۶- حصین بن مخارق مؤلف کتاب تفسیر القرآن و جامع العلم و از اصحاب امام صادق(ع)

طبقه چهارم: آن دسته از مفسران شیعه که نزدیک به زمان امامان می‌زیسته‌اند و تألیفات شان به‌عنوان نخستین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.معروف‌ ترین این افراد عبارتند از:

۱-علی بن ابراهیم عمی، ابن عقده فرات بن ابراهیم کوفی، (صاحب تفسیر فرات)، محمدبن مسعود عیاشی (صاحب تفسیر عیاشی) ۲- محمدبن ابراهیم نعمانی (صاحب تفسیر نعمانی) محمدبن احمد صابونی (مؤلف کتاب تفسیر معانی القرآن) و محمدبن حسن شیبانی (صاحب تفسیر نهج البیان)

طبقه پنجم: آن دسته از مفسرانی که در زمان ایشان اجتهاد رونق بیشتری یافت و این مفسران با توجه به روایات تفسیری به استنباط از قرآن و احادیث پرداخته‌اند. معروف‌ترین آنها شیخ مفید (مؤلف کتاب البیان) است.ابوالقاسم مغربی، معروف به وزیر مؤلف کتاب خصایص علم قرآن، محمدبن احمد وزیر صاحب کتاب متشابه القرآن، شیخ رشیدالدین معروف به ابن شهر آشوب (مؤلف کتاب اسباب النزول)

طبقه ششم: آن دسته از دانشمندانی که مجموعه‌ای از بیشترین کتاب‌های تفسیری را نوشته‌اند و آثارشان به‌عنوان منابع اصلی تفسیر شناخته می‌شود.معروف‌ترین ایشان عبارتند از:

۱- سید مرتضی علم الهدی (صاحب کتاب ارزشمند امالی و المحکم والمتشابه) ۲- سید رضی صاحب کتاب حقایق التنزیل و المتشابه فی القرآن ۳- شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی مؤلف کتاب التبیان  ۴- شیخ ابوالفتوح رازی مؤلف کتاب روض الجنان و روح الجنان معروف به تفسیر ابوالفتوح ۵- امین‌الدین طبری، مؤلف کتاب‌های مجمع البیان  ۶- قطب‌الدین راوندی مؤلف کتاب خلاصه التفاسیر

 طبقه هفتم: مفسران این طبقه تحولی زیربنایی را در تفسیر به وجود آوردند و معروف ترین شان عبارتند از:

۱- شیخ طبرسی مؤلف تفسیر مجمع البیان ۲- سیدحیدر آملی مؤلف کتاب جامع الاسرار ۳- صدر المتألهین شیرازی مؤلف کتاب اسرار الایات ۴- سید هاشم بحرانی مؤلف تفسیر برهان ۵- ملا محسن فیض کاشانی مؤلف کتاب تفسیر صافی ۶- بهاءالدین شریف لاهیجی مؤلف کتاب تفسیر لاهیجی ۷- میرزا هاشم صدر شیرازی، مؤلف کتاب العروة الوتقی

طبقه هشتم: یا همان مفسران جدید شیعه شامل مفسران چند دهه اخیر که معروف‌ترین آنان عبارتند از:

۱- شیخ محمد جواد بلاغی مؤلف کتاب آلاءالرحمن ۲- آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی مؤلف کتاب البیان ۳-علامه محمدحسین طباطبایی مؤلف کتاب المیزان