۲ ویژگی اخلاقی مهم امام رضا (ع)

در سیره انبیا و ائمه (ع) توجه به اصول اخلاقی و ارتباط با جامعه، جایگاه ویژه ای دارد. از آن جا که اخلاق اسلامی دارای سه محور اخلاق فردی یعنی خصوصیات اخلاقی شخص، اخلاق اجتماعی یعنی ارتباط با فرد یا افراد در خانواده و جامعه و اخلاق الهی یعنی ارتباط با خالق و رابطه عبد و معبودی است، بسیاری از سفارش های ائمه چه در قالب احکام دینی و چه سبک زندگی اسلامی، درباره مسائل اخلاقی و اهمیت آن است. در سیره امام رضا (ع) نیز سفارش های بسیاری درباره مسائل اخلاقی شده است. چنان که ایشان در روایتی فرمودند: «به کثرت و زیادی نماز، روزه، حج، دیگر اعمال و عبادات افراد توجه نکنید بلکه آن چه مهم است راست گویی و امانت داری است.» (عیون اخبار الرضا ج۲ص۵۱). در ادامه نگاهی خواهیم داشت به توجه ویژه امام رضا (ع) به این دو ویژگی اخلاقی.

پایه های روابط مستحکم اجتماعی

روایت مطرح شده، ملاک قضاوت اجتماعی درباره افراد را بر پایه راست گویی و امانت داری قرار می دهد که پایه و اساس روابط مستحکم اجتماعی است و نتیجه رعایت آن، امنیت اخلاقی و آرامش اجتماعی جامعه خواهد بود. راست گویی گمشده امروز جامعه در تقابل فردی و اجتماعی است. انسان بدون توجه به نتیجه دروغ گویی یا راست نگفتن، ممکن است برای پنهان کردن این خطای خود دچار اشتباه بزرگ تری شود چنان که در روایتی، دروغ گویی را کلید همه بدی ها و گناهان برشمرده اند.

همین موضوع در مقام ارتباط فرد با جامعه به خصوص در جایگاه تقابل فرد مسئول با جامعه ای که از آن برآمده و درباره آن ها مسئولیت دارد، ممکن است رخ دهد و آن شخص بابت منافع مادی یا معنوی، شخصی یا جناحی یا هر دلیل دیگری مرتکب اشتباه کذب گویی یا راست نگفتن شود که این از اعتبار و جایگاه و منزلت اجتماعی او می کاهد و در ادامه در حیات مسئولیتش، دچار تزلزل و حتی سقوط می شود.

آثار دروغ گفتن در خانواده

در خانواده به خصوص در روابط زوج ها، هر دروغی سردی و کندی روابط را در پی خواهد داشت و تکرار آن، اعتماد اعضای خانواده به یکدیگر را خدشه دار می کند و بدتر، آن زمانی است که این رفتارها در منزل، شاهدانی همچون فرزندان داشته باشد که می توان گفت فاجعه ای در مسیر تربیت و انتقال آن ها از محیط خانه به جامعه رخ خواهد داد. فرزندی که اولین الگوی او پدر و مادر است، وقتی شاهد تناقض رفتاری و گفتاری آن ها با خود است، دچار نوعی نفاق پنهان در شخصیت خود می شود و سعی می کند شخصیتی را که نیست یا اعتقاد ندارد یا نمی تواند باشد، از خود به نمایش بگذارد چراکه دیده است والدین در بحث تربیت او راست گویی را ستایش و دروغ گویی را نکوهش کردند اما در عمل آن چه تحویل یکدیگر می دهند، خلاف این موضوع است.

اهمیت راست گویی در ارتباط با خالق

بنابر آن چه بیان شد، اهمیت راست گویی که در کلام امام رضا (ع) بیش از عبادت دارای ارزش و مورد توجه است، آشکار می شود و در تاکید آن می توان گفت وقتی شخص در محیط کوچک خانواده نتواند با نزدیک ترین افراد به خود، تقابل مثبت و درستی داشته باشد قطعا در بُعد ارتباط با خالق و اخلاق الهی و رابطه عبد و معبودی دچار تزلزل می شود چون اخلاق فردی و اجتماعی و مناسبات رفتاری سالم با خانواده، به شدت مورد توجه خداوند و به نوعی پیش نیاز ارتباط با اوست.

امانت داری، فقط جنبه مادی ندارد

امانت  داری دیگر موضوع مورد اشاره امام رضا (ع) در این فرمایش است که با تشریح و دقت نظر در آن، به اهمیت و دلیل توجه امام (ع) به این مقوله در سبک زندگی اسلامی پی می بریم. آن چه از واژه امانت داری در ابتدا به ذهن انسان می رسد، شاید به امانت گذاشتن شیء یا مالی با ارزش نزد شخصی مورد اعتماد به مدت معلوم یا حتی نامعلوم برای مراقبت و نگهداری از آن است تا در نهایت به صاحبش بازگردانده شود. تمام افراد قائل به اخلاق حتی در جنبه غیر دینی، این مورد را به عنوان امانت داری تصدیق می کنند و به امانت دار، نگاه نیکویی دارند اما شاید مراد امام (ع) در این گفتار از منظر اخلاق اسلامی وسعت بیشتری داشته باشد و شامل امانت داری از جنبه معنوی هم بشود.

امانت داری در روابط اجتماعی

بُعد معنویِ نگاه به امانت داری چنین است که جامعه اسلامی باید به حدی از صداقت و درستی، امنیت اجتماعی و مراوده بین مردم برسد که لازم نباشد شخص مال و اموال خود را نزد کسی به امانت بگذارد بلکه همه افراد آن جامعه باید در قبال دارایی او احساس مسئولیت و امانت داری داشته باشند و در غیاب او خود را موظف به مراقبت از آن بدانند چراکه جان و مال مسلمان در قاعده احکام اسلامی محترم است. وقتی دیدگاه ما به امانت داری وسعت این چنینی داشته باشد، اهمیت آن بیش از پیش روشن می شود.

 امانت داری در باب روابط و مناسبات اجتماعی، این پیام را به ما می دهد که وقتی شخصی متوجه خیانت در امانت فردی در جامعه شد، ضمن امر به معروف و نهی از منکر او، از آن عمل جلوگیری کند و در صورت نیاز بر این مسئله بانگ برآورد تا ضمن نشان دادن قُبح اجتماعی آن با همراهی افکار عمومی، راه را بر تکرار چنین قضایایی ببندد. وقتی افراد این مسئولیت را بر شانه های خود احساس کنند، سعی می کنند در موضوعی مثل اختلاس که تاثیر منفی بر روح و روان جامعه و تعاملات اجتماعی و رفتاری آن گذاشته است، همگی در یک صف واحد در دفاع از حق و حقوق دیگران از باب امانت داری و وظیفه انسانی، جلوی این گونه ناهنجاری ها قد علم کنند و ضمن مطالبه از مسئولان برای برخورد قاطع و عاجل، از ادامه این گونه اعمال در جامعه جلوگیری شود.