تغییرات اقتصادی یک دهه اخیر در ایران ماهیت طبقات اجتماعی را نیز دستخوش تغییر کرده و اکنون شرایط به گونه‌ای رقم خورده است که آگاهان از فربه شدن برخی از طبقات و تبخیر برخی دیگر سخن می‌گویند. کارشناسان اقتصادی معتقدند طبقه فقیر جامعه به دلیل سر خوردن دهک‌های طبقات دیگر به آن، روز به روز ضخیم‌تر شده است و طبقه متوسط که طبقه‌ای پویا و جریان‌ساز است، ریزش پیدا کرده و روز به روز نازک و نازک‌تر می‌شود، حتی برخی از کارشناسان پا را فراتر گذاشته و از محو شدن این طبقه یا گمراهی آن سخن می‌گویند.
طبقه متوسط از آن حیث مورد توجه است که این طبقه موتور محرکه توسعه و پیشرفت جامعه به حساب می‌آید و هر تغییری در وضعیت این طبقه تاثیر مستقیمی بر آینده کشور دارد. نازک شدن این طبقه و سر خوردن به طبقه پایین‌تر می‌تواند چرخ موتور توسعه و پیشرفت جامعه را کُند یا متوقف کند.
این روزها که مدام صحبت از افزایش مشمولان فقر در کشور می‌شود، بیش از هر زمان دیگر طبقه متوسط مورد توجه قرار گرفته است.
برخی معتقدند طبقه متوسط با چالش‌های عمیقی مواجه شده است و به اعتقاد برخی دیگر و همچنین به استناد گزارش مجمع جهانی اقتصاد، این طبقه در ایران در حال تضعیف، کوچک شدن و ریزش به دهک‌های پایین جامعه است.
سخنان برخی از دولت‌مردان نیز به نازک شدن طبقه متوسط و فربه شدن طبقه فقیر صحه می‌گذارد. اواخر آبان‌ماه سال جاری مشاور رئیس جمهور در دوازدهمین کنفرانس بین‌المللی مدیریت استراتژیک با اشاره به تغییر توزیع ثروت در جامعه، از بالا آمدن فقر و بلعیده شدن طبقه متوسط توسط طبقه فقیر جامعه سخن گفت و تصریح کرد: در حال حاضر دو دهک به دهک‌های فقیر جامعه اضافه شده و طبقه متوسط از ۶ دهک به ۴ دهک تقلیل یافته آن هم در شرایطی که درآمد آنها نصف شده است.
اکبر ترکان افزود: توزیع درآمد در دهک‌های جامعه به نسبت دهه‌های اخیر تغییر کرده است. یعنی قبلا دو دهک ضعیف، ۶ دهک متوسط و دو دهک ثروتمند در جامعه داشتیم، ولی الان این شرایط تغییر کرده و دو دهک فقیر، گسترش یافته و تبدیل به ۴دهک شده‌اند و از آن سو ۶ دهک متوسط به ۴ دهک تقلیل یافته و آن هم در شرایطی که درآمد آنها نصف شده و دو دهک پردرآمد نیز کماکان در جای خود قرار دارند.
آمارهایی که از زبان مسئولین به جامعه تزریق می‌شود، نیز گویای این موضوع است. حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت نیز در شهریور امسال گفت: «۸۰ درصد مردم توان مراجعه به بیمارستان خصوصی را ندارند، ۱۵ تا ۱۷درصد مردم با استفاده از بیمه تکمیلی و ۳ تا ۵ درصد مردم با خیال راحت و خرج خودشان به بیمارستان‌های خصوصی مراجعه می‌کنند.»
بدین ترتیب سه تا پنج درصد شهروندان ایرانی در طبقه‌ی ثروتمند، ۱۵ تا ۱۷درصد در طبقه متوسط بالا و بقیه-۸۰درصد- در طبقه کم درآمد قرار می‌گیرند. حتی اگر این ۱۵درصد را طبقه متوسط فرض کنیم باز در مقایسه با دهه‌های هفتاد و هشتاد طبقه متوسط بسیار کوچک شده است.
علاوه بر نظام درمانی، شرایط تغذیه ایرانیان نیز می‌گوید قشر ضعیف جامعه در حال پیشی گرفتن از اقشار دیگر است. در خرداد ۹۵ خبرآنلاین نوشت که رئیس انجمن صنایع خوراک دام، طیور و آبزیان ایران مدعی شده که مصرف پروتئین در ۷۰درصد افراد جامعه ایران، کمتر از مقدار توصیه‌شده است و فقط ۳۰درصد از خانوارها بالاتر از حد توصیه‌شده پروتئین مصرف می‌کنند. در آبان همان سال ایرنا نوشت بنابه گزارش دبیرکل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، «۸۸درصد مردم ایران، کمتر از حد مورد نیاز سبزی و میوه مصرف می‌کنند.»
آمارهای فوق به نوعی مدعی می‌شوند که ظاهرا ۷۰ تا ۸۰درصد مردم ایران از حداقل مواد غذایی مناسب محروم هستند و توانایی خرید گوشت و لبنیات کافی را ندارند. این جمعیت حدود ۸۰درصدی طبقه کم درآمد با رقم حوزه درمان تطابق دارد.
لازم به ذکر است در این زمینه آمارهای جدید در دسترس نیست و آمارهای فوق مربوط به سه سال پیش و به قبل از تورم چند دهدرصدی مواد خوراکی باز می‌گردد، ناگفته پیداست با گرانی‌ها و تورم لجام گسیخته اخیر وضعیت تغذیه به نسبت سال ۹۵ بی‌شک وخیم‌تر از سال‌های قبل شده است. تغذیه که در هرم سلسله مراتب نیازهای مزلو نیز جزء نیازهای فیزیولوژیکی محسوب می‌شود، شاخص مهمی برای سنجش میزان گسترش فقر در جامعه است.
دو حوزه‌ای که ذکر شد به حیات روزمره بشر مرتبط هستند و هر اتفاقی که در آنها بیفتد برای تک‌تک افراد جامعه اهمیت خواهد داشت. هر دو حوزه نشان می‌دهد که فقط ۲۰درصد جامعه در طبقه بالای متوسط (۱۵درصد) و پردرآمد (۵ درصد) قرار دارند و بقیه جزو اقشار کم درآمد هستند.
نازک شدن طبقه متوسط به دلیل ظهور نابسامانی‌ها و بی‌ثباتی‌های اقتصادی، می‌تواند نقش سیاسی و اجتماعی مهمترین طبقه اقتصادی را دستخوش تغییر کند.
طبقه متوسط از جریان‌سازی افتاد
یک کارشناس اجتماعی با بیان این که «طبقه متوسط» با دهک‌های زیر مجموعه‌اش در هر جامعه‌ای نقش تاثیرگذاری را ایفا می‌کند به همدلی گفت: طبقه متوسط برخلاف طبقه فقیر جامعه دغدغه معیشت ندارد و از نیازهای ابتدایی خود رهایی پیدا کرده، بنابراین این قشر به دلیل برآورده شدن نیازهای فیزیولوژیک‌شان نیازهای دیگر برایشان دغدغه می‌شود و برای مرتفع کردن آن نیازها خواستار مشارکت در جامعه هستند، به همین دلیل می‌توان این طبقه را طبقه پویا و فعال جامعه دانست که می‌تواند بر سرنوشت جامعه نیز تاثیرگذار باشند.
فرناز آزادی افزود: زمانی که طبقه متوسط به جای دغدغه سیاسی، اجتماعی و... دغدغه نان داشته باشد و گرفتار نیازهای روزمره‌اش باشد نمی‌تواند خواسته‌های متعالی‌تری را داشته باشد. بنابراین افت می‌کند و دیگر مجال مانور در حوزه‌های مختلف جامعه را ندارد و کم‌کم کارکرد خود را از دست می‌دهد و درگیر معیشت روزانه‌اش می‌شود و نمی‌تواند جریان‌سازی کند یا حتی به جریانی جهت دهد.
آزادی با اشاره به تاثیرگذاری طبقه متوسط در تاریخ ایران تصریح کرد: قشر متوسط ایران در تاریخ به ویژه در سده اخیر بسیار تاثیرگذار بودند. نقش قشر متوسط در جریان‌های تاریخی مانند انقلاب مشروطه، نهضت ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی قابل انکار نیست و این طبقه نقش تعیین کننده‌ای در این جریان‌های تاریخی ایفا کرده است. اما امروزه طبقه متوسط در ایران، حال و روز خوبی ندارد. مشکلات اقتصادی و تنگناهای معیشتی باعث شده طبقه متوسط مانند فقرا آنقدر درگیر مسائل روزمره خود شوند و دیگر انگیزه اصلاح مستمر نداشته و برای بهبود وضعیت خود میلی به مشارکت در نهادهای مدنی نداشته باشند. بنابراین در این فضا کم‌کم نقش طبقه متوسط در جامعه کمرنگ و کمرنگ‌تر می‌شود.
خطر افت طبقه متوسط به پایین
آزادی از طبقه متوسط به عنوان طبقه‌ای باثبات نام برد و گفت: معمولا افراد و خانواده‌هایی که در طبقه متوسط قرار دارند، دارای زندگی نسبتاً مرفهای هستند، آنان کار دارند، خانه دارند و چیزهایی برای از دست دادن دارند، بنابراین معمولا راضی به هرج و مرج نیستند و تمایل دارند کشور در شرایط ثبات قرار داشته باشد یا تغییرات اجتماعی یا سیاسی مدنظر برپایه اصلاحات و با آرامش صورت گیرد. اما این قاعده در مورد قشر فقیر صادق نیست.
فردی که گرسنه است و چیزی برای از دست دادن ندارد، برای رسیدن به خواسته خود حاضر به انجام هر عملی است. بنابراین اگر طبقه متوسط به طبقه پایین‌تر افت پیدا کند، آسیب‌های فقر نیز در مورد این طبقه می‌تواند خود را نشان دهد و آنان نیز برآورده شدن مطالباتشان را در چارچوب قوانین و هنجارهای جامعه پیگیری نکنند و به اقدامات هجومی و قهری رووی بیاورند. این اعمال می‌تواند جامعه را به سمت خشونت و هرج و مرج سوق دهد.
ستاره لطفی
- 14
- 5
