تغییر شکل برخوردهای اعتراضی در شبکه‌های اجتماعی

گسترش سریع اینترنت و فناوری‌های ارتباطی باعث شده است فضای مجازی از جمله شبکه‌های اجتماعی نقشی پررنگ در جنبش‌ها و تحولات اجتماعی و سیاسی در کشورها بازی کنند. در شبکه‌های اجتماعی فرصت ایجاد پیوند بین فعالان این قبیل جنبش‌ها از سراسر جهان میسر می‌شود و اعتراض‌ها با برشمردن مصادیق مختلف از قبیل فساد، بی‌عدالتی، خفقان و موارد نظیر این برانگیخته می‌شود. طبق نظریات معاصر، افراد در فضای رسانه قادر به بیان نظرات و عقاید خود هستند و جلوگیری از کنش آزادانه سیاسی و اجتماعی در این فضا تقریبا غیرممکن است.

شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی پتانسیل بالایی برای گروه‌های مخالف و منتقد فراهم کردند تا از این طریق بتوانند نظرات خود را در حلقه‌های همفکر نشر دهند و گروه‌های بزرگ‌تر و پایدارتر ایجاد کنند. برخی معتقدند که در چند ماه اخیر جنبش‌ها، اعتراضات و فعالیت‌های اجتماعی کشور نسبت به فضای مجازی اثربخشی سابق خود را از دست داده است. گفته می‌شود جنبش‌های اجتماعی نسبت به این فضا بی‌میل، بی‌تفاوت و یا حتی شاید بتوان گفت بی‌اعتماد شده است. این نظریه تا چه حد می‌تواند صحت داشته باشد اگر جنبش‌های اجتماعی چنین رویکردی نسبت به فضای مجازی دارند دلیل و عوامل بوجود آمدن آن چه چیزی است و به کدام سو حرکت خواهند کرد؟ روزنامه «ابتکار» در همین رابطه با دونفر از اساتید و کارشناسان علوم ارتباطات گفت‏وگو کرده است. 

پراکندگی در فضای مجازی ایجاد شده است نه بی‌اعتمادی

لیلا وصالی، مدرس و پژوهشگر سواد رسانه‌ای با بیان اینکه این گفته بر مبنای هیچ گونه تحقیق و بررسی علمی ثابت نشده است و در این رابطه تحلیل علمی سنجیده نشده است به «ابتکار» گفت: بر اساس کدام تحقیق دانشگاهی این بررسی انجام شده است. در چنین موردی نمی‌شود نظر قطعی داد. کسی نمی‌تواند در این مورد سخنی بگوید قبل از اینکه یک تحقیق جامعه صورت نگرفته باشد. 

وی گفت: پس از فیلترینگ تلگرام که تا حدودی کاهش فعالیت‌های اجتماعی رادر این فضا شاهد بودیم اما با نرم‌افزارهای مشابهی مانند تلگرام طلایی فعالیت‌ها و جنبش‌های اجتماعی دوباره رونق گرفت. البته بعد از فیلترینگ تلگرام بلافاصله یکسری فعالیت‌ها به پیام‌رسان‌های مشابه دیگر منتقل شد. از جمله واتساپ و یا اینستاگرام. یکسری از فعالیت‌های اجتماعی نیز به پیام‌رسان‌های داخلی منتقل شد. پیش از فیلترینگ تلگرام تمرکز مردم بر این پیام‌رسان بیشتر بود. به همین خاطر اگر فراخوانی بود بیشتر دیده می‌شد. 

این استاد دانشگاه افزود: در حال حاضر با وجود پیام‌رسان‌های مختلف از جمله توییتر، اینستاگرام، واتساپ و حتی پیام‌رسان‌های داخلی فعالیت جنبش‌های اجتماعی در فضای مجازی پراکنده و گسترده‌تر شده است. شاید آن چیزی که ما قبلا به شکل جامع می‌دیدیم اکنون کمتر نشان داده می‌شود. مسلما مردم تا پیش از این نسبت به برخی از مسایل حساس بودند همچنان حساس هستند. به نظر من اتفاق خاصی در نگاه فعالیت‌ها و اعتراضات اجتماعی نسبت به این فضا رخ نداده است، که ما فکر کنیم پیشتر بهتر و پررونق‌تر بوده اما در حال حاضر آن تمایل و فعالیت اولیه در این فضا مشاهده نمی‌شود. 

وصالی تصریح کرد: ممکن است مکان فضایی که در آن فعالیت داشته‌اند را تغییر داده باشند، اما آنچه مسلم هست این است که ما هنوز شاهد فعالیت‌ها و جنبش‌های اجتماعی در این فضا هستیم و هیچ گونه بی‌میلی و بی‌اعتمادی از سوی جنبش‌های اجتماعی نسبت به این فضا رخ نداده است. مسلما زمانی که تمام تمرکزها در یک نقطه باشد و بر حجمی که پیام‌ها یکجا دیده شود هم قدرت اثرگذاری بیشتری دارد و هم قابل توجه‌تر است. ممکن است پراکندگی نظرات هم باعث شده است که حساسیت‌ها کم شده باشد. 

او در ادامه افزود: قبل از فیلترینگ تلگرام تب استفاده از پیام رسان‌ها خیلی زیاد بود اما بعد از آن ما تقریبا شاهد یک کاهش نسبت به نوع فعالیت‌ها و آن عطش اولیه در این زمینه بودیم که وجود داشت. ما می‌بینیم بعد از انتقال کاربران به پیام‌رسان‌های داخلی آن عطش و انتظاری که نسبت به این فضا وجود داشت کم شده و حجم انتقال اطلاعات تا حدودی کمتر شد. در واقع این پراکنده شدن باعث شده است که این گونه از فعالیت‌ها کمتر دیده شود. 

وصالی با بیان اینکه جلوی پیشرفت و تنوع رسانه‌ها را نمی‌شود گرفت، گفت: پیام رسان‌ها و نرم‌افزارهای ارتباطی و اطلاع‌رسانی هر روز شکل جدیدتری به خود می‌گیرند. ممکن است که ما امروز چند پیام‌رسان جدید معرفی کنیم و تعدادی هم از رده خارج شوند که این روال از ابتدا ادامه داشته و رقابت‌ها در این زمینه بسیار بالاست. این امر قابل پیش‌بینی نیست که جنبش‌های اجتماعی به کدامیک از آنها بیشتر میل خواهند داشت و این جزو جدایی‌ناپذیر زندگی رسانه‌ها و مردم است. 

اما در نهایت این مردم هستند که تصمیم می‌گیرند که در کدام پیام‌رسان فعالیت بیشتری داشته باشند. این واکنش به عوامل زیادی بستگی دارد از جمله امکاناتی که آن پیام‌رسان در اختیار کاربران قرار می‌دهد، راحتی کار کردن در یک فضا و زمانی که در اختیار دارند و عوامل دیگری نیز در این زمینه موثر هستند. به هر حال مردم در فضای مجازی در حال حرکت هستند و در آن فضا پیام‌ها و اطلاعاتی را به اشتراک می‌گذارند.

مردم مسلما بسیاری از عقاید و تمایلات خود را در فضای مجازی به اشتراک می‌گذارند. او بیان کرد: تا زمانی که چنین چیزی وجود دارد عده‌ای هم امکان این را دارند که در فضای مجازی جریان سازی کنند. حالا اینکه در کدام فضا و سمت‌وسو حرکت کند خیلی مهم و مشخص نیست و این را زمان تعیین می‌کند که کدام نرم‌افزار بیشتر مورد اقبال مردم قرار بگیرد. این تغییرات به هیچ‌وجه باعث نمی‌شود که مردم فعالیت‌های خود را در این فضا کم کنند و یا اعتماد خود را نسبت به آن از دست بدهند. این فضا در حال حاضر جزو لاینفک زندگی بسیاری از مردم ما شده است. این امر نه تنها فقط در کشور ما بلکه در تمام دنیا رخ داده است و بسیاری هم از این فضا در حال کسب درآمد و یا اطلاع‌رسانی هستند و یا ارتباطات خود را ساماندهی می‌کنند و این فضا با زندگی مردم عجین شده است. 

فضای مجازی به شدت ساختار نیافته است

شاهو صبار، عضو هیات علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه اطلاع دقیقی از بی‌میلی و بی‌اعتمادی جنبش‌ها و فعالیت‌ها در چندماه اخیر نسبت به فضای مجازی ندارد، به «ابتکار» گفت: سازوکار فعالیت‌های اجتماعی در فضای مجازی سازوکاری چند خطی دارد. بخشی از آن خود مردم هستند برخی اعتراضات مدنی و علت دیگر هم سیاسی است. برای مثال برخی اعتراضات ممکن است به سیاست‌های ارزی دولت باشد.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: فضای مجازی دو ویژگی دارد یکی اینکه به شدت ساختار نیافته است. یعنی شما در هر مقطع تاریخی اگر بخواهید به آن نگاه کنید جنبش‌ها، اعتراضات و حتی موافقت‌های اجتماعی به یک پدیده در فضای مجازی جنبش بیشتری دارد تا در واقعیت. من بررسی خاص و پژوهش علمی ندیدم که گفته باشد در حال حاضر تفاوت خاصی در نگاه جنبش‌های اجتماعی نسبت به فضای مجازی وجود دارد و یا این فضا اعتماد خود را در بین اعتراضات و جنبش‌های‌اجتماعی از دست داده باشد.

وی گفت: برداشت من از داینامیک و یا سازوکار فعالیت‌های اجتماعی در فضای مجازی این است که اساسا و همواره ما جنبش‌های اجتماعی را در این فضا فعال‌تر می‌بینیم و این الزاما یک نکته مثبت و یا منفی نیست. ممکن است در یک مقطع تاریخی بعد مثبتی داشته باشد و در یک مقطع دیگر دید منفی داشته باشند. به هر حال این جنبش بیشتر طبیعت آن فضاست. همه چیز بستگی به شرایط دارد اما در هر شرایطی عموما پیش‌فرض این است که فعالیت‌های اجتماعی در فضای مجازی فعال‌تر باشند. فضای مجازی ممکن است در یک مقطع به دلایلی فعالیت آن بیشتر و یا کمتر شود. باید توجه داشته باشیم در حال حاضر فعالیت‌های اجتماعی در فضای مجازی رونق بیشتری نسبت به فضای واقعی دارد.

الهام برخوردار