روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: تقریبا یک سال پیش در چنین روزهایی ایالات متحده و ایران در مورد آنچه «متن نهایی» برای احیای مجدد توافق هستهای عنوان شده بود، تبادل نظر کردند. اما امروز دیگر چنین متنی وجود ندارد. المانیتور در گزارش تحلیلی نوشته است: تحلیلگران درباره چشم‌‌‌انداز مسائل مورد اختلاف بین ایران و آمریکا در سال ۲۰۲۴ معتقد هستند که دولت بایدن به جای تلاش برای مذاکره بر سر یک توافق جدید که شامل اعطای کاهش قابل‌توجه تحریم‌‌‌ها به تهران در طول یک سال انتخاباتی باشد، قصد دارد برنامه هستهای ایران را از طریق یک تفاهم نانوشته کنترل کند. علی واعظ، مدیر پروژه ایران گروه بحران بین‌المللی، گفت: «هدف تفاهم است نه توافق.» اما نزدیکی به انتخابات ایالات متحده باعث می‌شود که این تعامل دیپلماتیک چندان سازنده نباشد. دولت آمریکا در حال حاضر به دلیل توافقی که برای بازگرداندن پنج زندانی آمریکایی با ایران منعقد کرده، مورد انتقاد جمهوری‌خواهان قرار گرفته است. بر اساس این توافق، واشنگتن دسترسی تهران به حدود ۶ میلیارد دلار از داراییهای بلوکه‌‌‌شده‌‌‌اش در کره‌جنوبی را امکان‌پذیر کرده است. البته این پول فقط تحت نظارت آمریکا و برای خریدهای بشردوستانه می‌تواند استفاده شود.
مقامات ایالات متحده از این توافق به عنوان توافقی که واشنگتن بر آن نظارت قابل‌توجهی خواهد داشت، دفاع کردهاند. اما منتقدان این معامله با بیان اینکه داراییهای مالی ایران قابل جابه‌جایی هستند، با آن مخالفت می‌کنند. دولت بایدن از مدت‌‌‌ها پیش تاکید داشت که تلاش‌‌‌های دولت دموکرات برای آزادی زندانیان جدا از دیپلماسی با هدف نجات توافق هستهای یا همان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) پیگیری می‌شود. اما تحلیلگران می‌‌‌گویند که توافق درباره زندانیان، در صورت موفقیت‌آمیز بودن، می‌تواند چشم‌‌‌انداز همکاری‌‌‌ها در مورد برنامه هستهای ایران را افزایش دهد؛ ایران از زمان خروج دونالد ترامپ، رئیسجمهور سابق آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، به طور پیوسته برنامه هستهای خود را گسترش داده است.
علی واعظ گفت: «این واقعا به نفع هر دو طرف است که سعی کنند از زمانی که توانسته‌‌‌اند بخرند برای بحث در مورد عناصر یک توافق جانشین استفاده کنند تا در صورت انتخاب مجدد بایدن، آن را به سرعت نهایی و اجرا کنند.» اخبار مربوط به آزادی زندانیان پس از گفت‌وگوهای غیرمستقیم مقامات آمریکایی و ایرانی در عمان در ماه مه منتشر شد. از آن زمان به بعد به نظر می‌رسد هر دو طرف گام‌‌‌های متقابلی برای کاهش تنش‌‌‌ها برداشته‌‌‌اند. مارک فیتزپاتریک، یکی از مقامات سابق وزارت امور خارجه در زمینه منع اشاعه که در حال حاضر در موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک مشغول است، میگوید: «در حالی که جزئیات به عنوان اسرار دولتی باقی می‌‌‌ماند، اما به نظر واضح است که ایران و ایالات متحده درگیر دیپلماسی برای رسیدن به «تفاهم» بودهاند.» اگر همه اینها از بین برود، ثابت خواهد شد که صرفا نمایشی دیپلماتیک بوده است. اما اگر همه اینها نتیجه دهد، نشان می‌دهد که نمایشی شگفت‌‌‌آور از جسارت دیپلماتیک است.
یک روز پس از انتقال چهار آمریکایی بازداشت‌شده توسط ایران به حبس خانگی، وال‌استریت ژورنال گزارش داد که ایران سرعت انباشت اورانیوم نزدیک به سطح تسلیحات را کاهش داده و بخشی از ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۶۰درصد خود را رقیق کرده است. المانیتور در این گزارش مدعی شده است که از دیگر نشانه‌‌‌های احتمالی کاهش تنش این است که در حملات گروه‌‌‌های تحت حمایت ایران در عراق و سوریه به نیروهای آمریکایی وقفه ایجاد شده و در عین حال طبق گزارش‌‌‌ها، ایالات متحده، ایران را تحت فشار قرار داده است تا فروش پهپادهای مسلح خود به روسیه را متوقف کند. در عین حال، از یکسو پنتاگون در خصوص پیشنهادش مبنی بر استقرار تفنگداران دریایی آمریکا بر روی نفتکش‌‌‌های تجاری در تنگه هرمز هنوز اقدامی نکرده و از سوی دیگر زهر تحریمهای مرتبط با ایران از سوی وزارت خزانه‌‌‌داری و وزارت خارجه در اوایل ژوئن گرفته شد.
بهنام بن طالب‌‌‌لو، یکی از اعضای ارشد بنیاد دفاع از دموکراسی‌‌‌ها-اتاق فکر آمریکایی جنگ‌‌‌طلب و ضدایرانی-ادعا کرد: «شما شروع به انجام یکسری اقدامات در جهتی می‌‌‌کنید که بعدا دولت می‌تواند آن را محدودسازی تنش بنامد، اما ایران انگیزه دارد تا پشت اهداف خیرخواهانه، تشدید تنش را دنبال کند.» دولت بایدن بارها گفته است که هیچ «توافق» هستهای روی میز وجود ندارد؛ درواقع منتقدان بر این باور هستند که بایدن با انتخاب واژه‌‌‌ها تلاش می‌کند تا از ارسال هرگونه توافقی برای تصویب در کنگره جلوگیری به عمل آورد. زیرا در کنگره اشتیاقی برای انعقاد توافق با کشوری که از نظر آنها به روسیه کمک نظامی کرده است، وجود ندارد.
خط مستقیم ارتباطی میان ایران و آمریکا
الجزیره در تحلیلی از روابط ایران و آمریکا و معامله تبادل زندانیان نوشت: منتقدان استدلال کردهاند که ایالات متحده با موافقت معامله مبادله زندانیان به باجخواهی ایران تن داده است. پریانکا شانکار ۲۶ اوت در الجزیره نوشت: اوایل ماه جاری، پس از بیش از دو سال مذاکره پشت درهای بسته، ایالات متحده و ایران بر سر یک معامله مبادله زندانیان به توافق رسیدند که پس از اجرای آن، تهران پنج شهروند ایرانی-آمریکایی را در ازای آزادی چند ایرانی زندانی در آمریکا و دسترسی به میلیاردها دلار وجوه مسدودشده آزاد خواهد کرد. با این حال سوالاتی در مورد اینکه چرا این معامله تنها در شرایط کنونی اتفاق می‌‌‌افتد، مطرح است. آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا، گفت که این توافق با هیچ جنبه دیگری از سیاست واشنگتن در قبال ایران ارتباطی ندارد و تنها بر آزادی شهروندان و ساکنان آمریکایی که به‌‌‌صورت اشتباه در تهران بازداشت شده‌‌‌اند، تمرکز دارد. اما وزارت امور خارجه گفته است که بخش جدایی‌ناپذیر اجرای این توافق اکنون دسترسی به ۶ میلیارد دلار از وجوه مسدودشده این کشور در کره‌جنوبی است.
باج خواهی یا مبادله زندانیان؟
برخی از منتقدان آمریکا را متهم کردهاند که با موافقت با این توافق، به آنچه «باجخواهی» ایران می نامند، تن داده است. تام کاتن، سناتور جمهوری‌خواه، در بیانیه‌‌‌ای در اوایل ماه اوت، جو بایدن رئیسجمهور این کشور را به یک «عمل مماشات‌گرانه» متهم کرد که می‌تواند ایران را جسور کند. اقتصاد ایران در حال حاضر در وضعیت نامساعدی قرار دارد. بر اساس گزارش بانک جهانی، این کشور با چالش‌های شدید تغییرات آب و هوایی از جمله خشکسالی شدید مواجه است که می‌تواند تولیدات کشاورزی را محدود کند.
جنگ در اوکراین همچنین هزینه واردات ایران را افزایش داده و بر منابع مالی دولت فشار وارد کرده است. واضح است که ایران انتظار دارد وجوه آزاد‌شده در کره‌جنوبی قابل دسترسی باشد تا بتوانند از آن بهره ببرد و اقتصاد خود را که در حال حاضر با مشکل مواجه است، اصلاح کند. رکسانا فرمانفرمائیان، مدرس سیاست بین‌الملل در دانشگاه کمبریج که متخصص مسائل ایران است، به الجزیره گفت: «این‌طور نیست که ایالات متحده به آنها پول بدهد. همچنین فکر می‌‌‌کنم کمی خلاف واقع است که بگوییم در این توافق مبادله زندانیان، ایران تنها طرفی است که در اینجا باجخواهی می‌کند. من نمی‌گویم قوانین ایران به شیوه مناسبی اجرا می‌شود، اما از زمانی که ایالات متحده از توافق هستهای ۲۰۱۸ برجام [برنامه جامع اقدام مشترک] خارج شد و ایران را تحت تحریمهای فوق‌العاده قرار داد و تمام سرمایه‌هایش را در زمانی که تهران به تعهدات خود پایبند بود مسدود کرد؛ کل رویکردش با باجخواهی همراه بود.»
کاوه موسوی، وکیل حقوق بشر ایرانی و رئیس سابق حقوق منافع عمومی در دانشگاه آکسفورد نیز معتقد است توافق ایران و آمریکا به این دلیل حاصل شده است که دولت بایدن از این اتفاق به نفع خود در اطمینان یافتن از پیشگیری از وقوع جنگ در بخش دیگری از جهان بهره‌برداری کرد، چون از روابط ایران با روسیه نگران است. غرب برای تامین مهمات موردنیاز اوکراین به شدت کار می‌کند، در حالی که روسیه از ایران و کره‌شمالی درخواست می‌کند که پهپاد، گلوله و خمپاره عرضه کنند.
وی به الجزیره گفت: ایالات متحده آگاه است که تهران سرمایه‌گذاری زیادی برای بقای روسیه انجام داده است و مایل است این روایت را تغییر دهد و همچنین اطمینان حاصل کند که تهران با دیگر همسایگان خود در خاورمیانه در صلح است. از زمانی که روسیه در فوریه گذشته به اوکراین حمله کرد، روابط مسکو و تهران نزدیک‌‌‌تر شده است. اما در حالی که ایران تایید کرده است که قبل از آغاز درگیری اوکراین هواپیماهای بدون سرنشین به روسیه داده است، اتهامات آمریکا مبنی بر ارسال صدها هواپیمای بدون سرنشین به روسیه از آغاز جنگ را رد کرده است.
مخالفت علیه توافق
تهران گفته است که توافق مبادله زندانیان پس از ورود داراییهای مسدودشده به حساب بانکی در بانک مرکزی قطر اجرا خواهد شد. اما هم در ایالات متحده از این معامله راضی نیستند، به‌ویژه اعضای یک خانواده با اقامت دائم در ایالات متحده که مشمول این مبادله نشده است. داریان دلیلی، پسر شهاب دلیلی به الجزیره گفت: هفت سال گذشته است و من به دولت آمریکا نیاز دارم که مسوولانه عمل کند. پدرم شهاب دلیلی، مقیم دائم آمریکا و شهروند ایران، همچنان در زندان به سر می‌برد. هیچ توضیحی در مورد اینکه چرا او آزاد نشده، به من داده نشده است. دولت ایالات متحده میگوید به این دلیل است که پدرم تحت عنوان «بازداشت غیرقانونی» معرفی نشده است.
آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا در پاسخ به سوال روزنامه‌نگاران مبنی بر اینکه چرا شهاب دلیلی از توافق مبادله زندانیان کنار گذاشته شد، گفت که نمی‌تواند جزئیات موارد فردی را فاش کند، اما گفت که ایالات متحده به طور مداوم در حال بررسی پرونده‌های بازداشت‌های غیرقانونی در ایران است. محمد مرندی، استاد دانشگاه تهران، به الجزیره گفت: «آمریکا و متحدانش همیشه ادعا می‌کنند هر کسی که در ایران بازداشت می‌شود بی‌‌‌گناه است، اما تصور اینکه آمریکا تا این حد بی‌‌‌گناه باشد، بسیار دشوار است.» وی با تاکید بر زندانیان ایرانی در آمریکا که گمان می‌رود به نقض تحریمهای ایران متهم شده‌‌‌اند، افزود: «حتی دولت آمریکا هم اعتراف می‌کند که ایرانی‌‌‌هایی که در زندان‌‌‌هایشان نگهداری می‌‌‌شوند، هرگز به آمریکا آسیبی نرسانده‌‌‌اند.»
توافق چگونه روابط را تغییر خواهد داد؟
در همین حال، بلینکن اضافه کرده است که هیچ چیز در مورد توافق، رویکرد کلی آمریکا را در قبال ایران تغییر نمی‌دهد. ما همچنان به دنبال استراتژی بازدارندگی، فشار و دیپلماسی هستیم. ما متعهد به تضمین این موضوع هستیم که ایران هرگز به سلاح هستهای دست پیدا نکند. ما همچنان تهران را برای نقض حقوق بشر، اقدامات بی‌‌‌ثبات‌‌‌کننده در منطقه، ارائه هواپیماهای بدون سرنشین به روسیه برای استفاده از آن در جنگ علیه اوکراین و بسیاری از موضوعات دیگر، مسوول میدانیم. بلینکن در ۱۵ اوت به خبرنگاران گفت: ما به صراحت گفته‌‌‌ایم که ایران باید تنش‌‌‌زدایی کند تا فضا برای دیپلماسی آینده ایجاد شود.
فرمانفرمائیان موافق است که در این مرحله، معامله عمدتا برای آمریکاست تا شهروندانش را از زندان بیرون بیاورد و ایران به پولش دسترسی پیدا کند. او گفت: «این امر پیامدهای بزرگی برای دیگر جنبه‌‌‌های روابط آمریکا و ایران مانند توافق هستهای که هم مسائل اقتصادی و هم مسائل غنی‌‌‌سازی با آن مرتبط است، ندارد.» آمریکا در سال ۲۰۱۸ به طور یکجانبه از توافق هستهای با ایران خارج شد و تحریم‌هایی را علیه ایران اعمال کرد. فرمانفرمائیان اما تاکید کرد که این واقعیت که آمریکا و ایران اکنون در حال گفت‌‌‌وگو و مذاکره از طریق این توافق هستند، قابل‌توجه است. این به آن معناست که خطوط مستقیم ارتباطی باز است. بنابراین برخلاف مذاکرات مجدد برجام که به نمایندگان اروپایی برای انجام مذاکرات نیاز داشت، این مذاکرات بسیار مستقیم‌تر به نظر می‌رسد. بدیهی است که کشورهایی مانند قطر و عمان درگیر بودهاند، اما به نظر می‌رسد که مذاکرات نزدیک‌تری در راهروها وجود دارد.
با این حال، کاوه موسوی بر این نظر است که «غیرقابل تصور» است که ایران و آمریکا بتوانند در پشت توافق مبادله زندانیان، روابط عادی داشته باشند. مبادله زندانیان ممکن است برای مدت کوتاهی روابط را عادی کند، اما سوال این است که ایران چند بار تلاش کرده روابط دیپلماتیک خود را با کشورهایی مانند انگلیس به این روش بازگرداند؟ موسوی گفت: «تحریم‌‌‌ها علیه ایران به دلایلی وجود دارد. من نمی‌بینم که این معامله زندانیان تا حد زیادی بتواند روابط آینده ایران با ایالات متحده را تغییر دهد.»
- 10
- 2
