روزنامه پیام ما نوشت: پس از تابستان گرم‌وخشک و کاهش حجم آب بسیاری از سدها، امیدها به پاییز بود تا بارش‌ها بتواند بخشی از کم‌آبی‌ها را جبران کند و ذخیره‌‌های آب را به سطح امیدوارکننده‌ای برساند. اما پاییز هم کم‌کم به نیمه خود نزدیک شده و همچنان خبری از بارندگی نیست و آن‌گونه‌که «صادق ضیاییان»، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی کشور، می‌گوید: «بارش‌ها در پاییز کمتر از نرمال خواهد بود و بیشترین «کاهش بارش» (نسبت به میانگین بلندمدت) را از نیمه آبان تا نیمه آذر خواهیم داشت.»
به‌گزارش ایرنا، او همچنین تصریح می‌کند: «در دوره یک‌ماهه نیمه آبان تا نیمه آذر، همه‌ساله بارش‌های خوبی داشتیم؛ امسال نیز در این بازه بارش خواهیم داشت، اما از میانگین بلندمدت ۵۰ساله پایین‌تر خواهد بود. انتظار می‌رود در دی و اسفند بارش‌های نرمالی در سطح کشور داشته باشیم، اما بدان معنی نیست که کم‌آبی‌ها جبران شود.»
تغییر الگوی بارش؛ فرصت و تهدید توأمان
ایران بیش از دو دهه است که با پدیده خشکسالی مستمر و گسترده مواجه است؛ خشکسالی که از اواخر دهه ۱۳۷۰ آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. داده‌های سازمان هواشناسی نشان می‌دهد از حدود ۲۵ سال پیش میانگین بارش سالانه کشور به‌طور پیوسته کاهش یافته و الگوی بارش نیز نامنظم‌تر شده است و بارش‌ها بیشتر به صورت رگباری شکل می‌گیرند. جواد طباطبایی یزدی، دبیر انجمن علمی سیستم‌های سطوح آبگیر باران، در گفتوگو با «پیام ما» درباره تغییر الگوی بارش‌ها می‌گوید این تغییر شیوه بارش‌ها در دو سال اخیر شرایطی «فوق‌العاده و غیرعادی» را حاکم کرده است.
طبابایی یزدی توضیح می‌دهد: «این وضعیت هم فرصت است و هم تهدید؛ تهدید از آن‌جهت که بارش‌ها با زمان نیاز مصرف، همخوانی ندارند، اما از سوی دیگر، چنانچه مدیریت مناسبی صورت بگیرد، می‌توان از آنها به‌عنوان فرصتی برای ذخیره و پر کردن منابع در جهت مصارفی مانند کشاورزی استفاده کرد.»
دانش بومی ذخیره آب راه مدیریت بحران
طباطبایی یزدی با اشاره به وضعیت بارش‌های کنونی، تأکید می‌کند در طول تاریخ، ایران برخلاف برخی کشورهای غربی هیچ‌گاه متکی به بارش مستقیم باران نبوده است: «در گذشته، مردم ایران با استفاده از دانش بومی و سنتی، آب را در فصول پربارش ذخیره و برای زمان‌های کم‌آبی مدیریت می‌کردند. مثلاً در شمال کشور به این روش‌ها «آب‌بندان» می‌گویند و هنوز آثار و تجربیات آنها باقی است.»
او معتقد است در شرایطی که سدهای بزرگ به‌دلیل رسوب‌گذاری و کمبود بارندگی، کارایی گذشته را ندارند، بازگشت به این دانش سنتی می‌تواند بخشی از بحران فعلی را حل کند.
دبیر انجمن علمی سیستم‌های سطوح آبگیر باران، در پاسخ به این پرسش که روش‌های سنتی ذخیره آب در شهرهای بزرگ مانند تهران، اصفهان، مشهد و تبریز که جمعیت بالایی دارند، چگونه می‌تواند کم‌آبی‌ها را جبران کند، می‌گوید: «روش‌های سنتی برای بخش کشاورزی و مناطق غیرشهری مناسب‌ترند؛ چون عمده مصرف آب در کشور مربوط به کشاورزی است. اما برای شهرها، باید از ترکیب روش‌های مدرن و بومی استفاده کرد.»
او ادامه می‌دهد: «در مشهد مدت‌هاست بخشی از آب از چاه‌های داخل شهر تأمین می‌شود. بسیاری از این چاه‌ها به‌دلیل پایین بودن کیفیت آب بسته شده‌اند، اما اگر هدف فقط تأمین آب بهداشتی باشد، می‌توان از آنها دوباره استفاده کرد. درواقع، آب شرب با استاندارد بالا باید جدا از آب مصرفی روزمره تأمین شود.»
به‌گفته او، بسیاری از کشورها آب لوله‌کشی شهری را آب شرب نمی‌دانند، بلکه آب بهداشتی است و برای آشامیدن از سیستم جداگانه‌ای استفاده می‌کنند. او تأکید می‌کند در ایران نیز می‌توان با استفاده از چاه‌های کم‌کیفیت برای مصارف غیرشرب، فشار بر منابع اصلی آب را کاهش داد.»
سوءمدیریت در مدیریت آب
طباطبایی یزدی با بیان اینکه مقدار بارش در کشور، سه تا چهار برابر بیش از میزان آبی است که در حال حاضر مدیریت و استفاده می‌شود، می‌گوید: «به‌دلیل ضعف در بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود، این بارش‌ها عملاً هدر می‌روند. مسئله اصلی کشور سوءمدیریت است، نه کمبود بارش. بسیاری از سخنانی که درباره بحران آب مطرح می‌شود، «برای انحراف افکار عمومی از این سوءمدیریت» است.»
او یادآور می‌شود: «ضعف کنونی ناشی از نبود دانش مدیریتی است. کمبود آب نتیجه کمبود نعمت الهی نیست، بلکه نتیجه ضعف دانش و بی‌توجهی مدیرانی است که بدون درک علمی از مسئله، تصمیم می‌گیرند.»
تغییر الگوی کشاورزی
پیش‌بینی‌ها برای نیمه دوم زمستان نشان می‌دهد احتمال دارد بارش‌هایی در کشور رخ دهد، اما حتی اگر این بارش‌ها مطلوب هم باشند، به‌گفته صادق ضیاییان، قادر به جبران کمبودهای کنونی نخواهند بود. آنچه طباطبایی یزدی می‌گوید راه‌حل آن بازگشت به روش‌های سنتی و بومی ایران است. به‌گفته یک استاد دانشگاه صنعتی اصفهان روش‌ها و راهکارهای دیگری برای جبران کمبود آب وجود دارد، اما اراده‌ای برای اجرای آنها دیده نمی‌شود.
عبدالرضا کبیری سامانی، استاد دانشگاه صنعتی اصفهان، در گفتوگو با «پیام ما» می‌گوید: «یکی‌از مهمترین راهکارها تغییر الگوی کشاورزی است؛ چراکه کشاورزی در ایران همچنان سنتی، پرمصرف و کم‌بازده است و راندمان آبیاری بسیار پایین است.»
او همچنین به لزوم تفکیک آب شرب از آب بهداشتی اشاره می‌کند و می‌گوید: «سال‌هاست درباره جداسازی آب بهداشتی و غیربهداشتی و استفاده از آب خاکستری صحبت می‌شود، اما در عمل اتفاقی نیفتاده؛ حتی در شهرهای جدید هم این طرح‌ها اجرا نشده‌اند.»
آب خاکستری راه جبران کم‌آبی در شهرها
او می‌افزاید: «در کشورهای مختلف دنیا، استفاده از آب خاکستری (آب حاصل از شست‌وشوی دست و ظروف که آلودگی شدیدی ندارد) به‌صورت محله‌ای یا شهری رایج است و از آن برای آبیاری فضای سبز یا مصارف غیرشرب استفاده می‌شود، اما این راهکار در ایران هنوز به‌طور جدی دنبال نشده است.»
به‌گفته کبیری سامانی، ایران در زمینه تصفیه فاضلاب و استفاده مجدد از پساب نیز در میان کشورهای پایین جدول قرار دارد. «تنها در شهرهایی مانند اصفهان و تهران پروژه‌هایی محدود در این زمینه اجرا شده، اما سایر استان‌ها بسیار عقب‌تر هستند. این در‌حالی‌است که حجم فاضلاب شهری در کشور کم نیست و می‌توان از آن بهره‌برداری کرد.»
او یادآور می‌شود: «در برخی شهرها، حتی استفاده از فاضلاب به‌عنوان منبع آب کشاورزی مطرح نیست و برای آن مشتری وجود ندارد، درحالی‌که در کشورهایی مانند آلمان بیش از ۱۵ سال است که از فاضلاب برای مصارف گوناگون از جمله کشاورزی استفاده می‌شود.»
به‌گفته این استاد دانشگاه صنعتی اصفهان، آب خاکستری برخلاف فاضلاب، آلاینده‌های سنگین ندارد و تصفیه آن آسان‌تر است. «اگر مدیریت درستی وجود داشته باشد، می‌توان این آب‌ها را در سطح محلات جمع‌آوری، ذخیره و برای آبیاری فضاهای سبز شهری به کار گرفت.
کبیری سامانی تأکید می‌کند: «هرکدام از این راهکارها، از کوچک تا بزرگ، قابل‌اجراست، اما متأسفانه مدیریت ما همیشه پس از بروز بحران به فکر چاره می‌افتد.»
او در ادامه درباره وضعیت تنش‌های آبی در کشور بیان می‌کند: «در حال حاضر استان‌هایی مانند سمنان، یزد، خراسان‌جنوبی، کرمان و سیستان‌وبلوچستان در وضعیت بحرانی قرار دارند. حتی تهران و خراسان‌رضوی نیز شرایط مناسبی ندارند. برخی از استان‌ها مثل اصفهان که زمانی از منابع آبی قابل‌توجهی برخوردار بودند، اکنون با بحران مواجه شده‌اند.»
او می‌افزاید: «تا پایان پاییز وضعیت بارش‌ها نامطلوب است و احتمالاً تا نیمه اول زمستان نیز شرایط چندان بهبود نخواهد یافت. امید می‌رود در نیمه دوم زمستان بارش‌ها کمی وضعیت منابع آبی کشور را بهتر کند. وضعیت منابع آبی کشور مطلوب نیست و دلیل اصلی آن، سوءمدیریت در بخش‌های مختلف، به‌ویژه در حوزه آب است؛ مسئله‌ای که سال‌هاست هم توسط مدیران و هم توسط کارشناسان و دانشگاهیان مطرح می‌شود، اما همچنان اقدام مؤثری در جهت اصلاح آن صورت نگرفته است.»
اگرچه ایران درگیر یک خشکسالی مزمن است، اما خشکسالی و کم‌بارانی پدیده جدیدی نیست و مردم ایران در طول تاریخ توانسته‌اند با آن کنار بیایند و خود را از شرایط بحرانی دور نگه‌دارند. بااین‌حال، کم‌آبی‌های اخیر تبدیل به بحران شده است. این بحران بیش از آنکه نتیجه کاهش بارش باشد، ناشی از مدیریت نادرست و بی‌توجهی به ظرفیت‌های بومی و علمی است. به‌نظر می‌رسد راه برون‌رفت از این وضعیت در بازگشت به شیوه‌های سنتی ذخیره آب، اصلاح الگوی کشاورزی، تفکیک آب شرب از بهداشتی و استفاده از آب خاکستری و پساب است.
***
«کوهرنگ» دیگر نمی‌جوشد
کوهرنگ را پرآب‌ترین چشمه ایران می‌خوانند و در آوازهای بختیاری از زلالی‌اش می‌گویند. اما اکنون دبی این چشمه چنان کم شده که دیگر سرریزی ندارد. درواقع، تمام آبی که از این چشمه خارج می‌شود، به خط انتقال می‌رود تا آب شرب چند شهرستان را تأمین کند. با وجود تداوم خشکسالی و کاهش بارش در استان چهارمحال‌وبختیاری، این وضعیت قابل پیش‌بینی بود، اما با تشدید این روند، دور نیست که چشمه کوهرنگ برای نخستین‌بار در دهه‌های اخیر از جریان بیفتد و به‌طور کامل خشک شود.
کوهرنگ که به لاله‌های واژگونش شهره است، از دو روز پیش با تصویر چشمه خشکیده‌اش، دیده می‌شود. شرکت آب‌وفاضلاب چهارمحال‌وبختیاری البته خشکی را تأیید نکرده، اما گفته است سرریز چشمه کاهش یافته و از خط کوهرنگ میزان ۵۰۰ لیتر در ثانیه آب به شهرکرد، کوهرنگ و فارسان منتقل می‌شود. درحالی‌که همه از بارش‌های پاییزی ناامید شده‌اند، «فرشاد متقی»، مسئول روابط‌عمومی این شرکت، به ایسنا گفته است: «درصورتی‌که شاهد کاهش آب در خط کوهرنگ باشیم، برداشت نیز کم می‌شود و مجبور به فعال‌کردن خطوط پدافندی هستیم؛ گرچه با وضعیت مصرف آب توسط مردم و نبود بارش تنها راه، کمک مردم و آن‌هم صرفه‌جویی و مدیریت در مصرف است.»
چشمه‌ها یک‌به‌یک می‌خشکند
«سید هاشم فاطمی»، کارشناس شرکت آب‌منطقه‌ای چهارمحال‌وبختیاری، درباره خشکیدن کوهرنگ به ایرنا می‌گوید: «از ماه‌های گذشته هشدارهایی درباره افت دبی چشمه کوهرنگ داده شده بود؛ زیرا در دو سال اخیر، پاییز و زمستان‌های استان خشک و بدون برف بود و همین امر باعث کاهش تغذیه چشمه از ارتفاعات زردکوه شده است. دوام و دبی آب چشمه کوهرنگ به‌شدت وابسته به ذخایر برف ارتفاعات زردکوه است. چشمه کوهرنگ در ابتدای امسال حدود ۱۲ مترمکعب بر ثانیه آبدهی داشت، اما روند کاهش جریان آن به‌صورت پیوسته ادامه یافت و در آخرین اندازه‌گیری در ۱۵ مهرماه، دبی آن به حدود ۸۵۰ لیتر در ثانیه رسید. این چشمه هنوز به‌طور کامل خشک نشده است، اما تمام آبی که از آن خارج می‌شود به خط انتقال کوهرنگ وارد می‌شود.»
کارشناسان آب می‌گویند خشکی این چشمه استان‌های خوزستان، اصفهان و فلات مرکزی ایران را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. به‌گفته فاطمی، کاهش آورد چشمه‌ها و تغییر الگوی بارش موجب شده است بسیاری از رودخانه‌های دائمی استان فصلی یا خشک شوند. «رودخانه‌های «گدارکبک» شهرستان بروجن، «زرین‌درخت» در شهرستان لردگان و «گرگک» در شهرستان فارسان از جمله رودخانه‌هایی هستند که امسال خشک شده‌اند و در برخی نقاط فقط جریان ناچیزی از آب وجود دارد.» طبق توضیح این کارشناس آب، از طرف دیگر خشکی چشمه‌ها و رودخانه‌ها مشکلات متعددی برای دامداران و حیات‌وحش به وجود آورده است؛ به‌ویژه در مناطقی مانند تنگ صیاد و ارتفاعات مرکزی که چشمه‌های کوچک منبع آب آشامیدنی محسوب می‌شوند. کاهش پوشش گیاهی و فرسایش خاک هم از دیگر پیامدهای خشکسالی‌های اخیر است. خشکسالی‌های متوالی بر کاهش آب سطحی اثر گذاشته و باعث افت محسوس سطح ایستابی در آبخوان‌های استان نیز شده است. «در سال آبی گذشته، آبخوان خانمیرزا پنج متر افت سطح ایستابی، شهرکرد ۱.۵ متر و دشت‌های جونقان و فارسان حدود ۲.۵ متر افت را تجربه کرده‌اند.»
فاطمی علت این افت را ترکیبی از کاهش تغذیه سفره‌های زیرزمینی، تبخیر بالا، تغییر الگوی بارش و تداوم برداشت‌ها براساس ظرفیت منابع آبی دهه‌های گذشته می‌داند و می‌گوید: «اگر بارش‌ها در پاییز و زمستان پیش‌رو با تأخیر همراه باشد، سال آبی آینده برای استان بسیار دشوار خواهد بود.»
ذوب شدن یخچال‌ها و کاهش دبی چشمه
خشکسالی‌های چهارمحال‌وبختیاری از سال آبی ۸۶-۸۵ آغاز شده و ادامه یافته است. به‌دنبال این وضع، کوهرنگ چهار سال پیش چنین روزهایی را تجربه کرد. شهریور ۱۴۰۰ خبر آمد که حجم آب چشمه کوهرنگ بیش از ۵۰ درصد کاهش یافت و آبان همان سال «مهدی پژوهش»، رئیس دانشکده منابع‌طبیعی و علوم‌زمین دانشگاه شهرکرد، گفت خشکسالی یخچال‌های طبیعی استان را ذوب کرده است. «نقشه‌های هوایی از منطقه زردکوه، فروچاله‌های بدون برف و یخچال را نشان می‌دهد که در سال‌های گذشته حجم عظیمی از یخچال‌ها را در خود جای داده بود، اما با وقوع بیش از یک‌دهه خشکسالی اکنون تمام منابع و ذخایر یخ در استان به‌تدریج ذوب و از دسترس خارج شده است. این وضعیت بیشترین تأثیر خود را بر چشمه‌های دائمی استان برجا گذاشته است؛ به‌طوری‌که به‌تازگی دبی چشمه کوهرنگ از ۲۵ مترمکعب بر ثانیه به سه مترمکعب بر ثانیه کاهش یافته و چنانچه روند خشکسالی در استان ادامه یابد و اقدامی همچون بارورسازی ابرها در استان به‌خوبی اجرا نشود، این چشمه دائمی ارزشمند یا خشک می‌شود و یا به چشمه فصلی تبدیل می‌شود.»
فاطمی، کارشناس شرکت آب‌منطقه‌ای چهارمحال‌وبختیاری، درباره خشکی ۱۴۰۰ به خبرگزاری مهر گفته است: «در سال ۱۴۰۰ نیز دبی چشمه به حدود ۲۵۰ لیتر در ثانیه رسید. این نوسانات بخشی از ویژگی‌های طبیعی چشمه کوهرنگ است و ارتباط مستقیمی با میزان بارش برف و شرایط اقلیمی دارد. حالا هم با گرم‌شدن هوا و نبود یخچال‌های دائمی، تقریباً همه یخ‌های منطقه کوهرنگ ذوب شده‌اند و همین موجب کاهش محسوس دبی شده است.»
امیدی به باران نیست
آخرین آمار وزارت نیرو نشان می‌دهد از ابتدای سال آبی جاری تاکنون ۲۱ استان کشور هیچ بارشی دریافت نکرده‌اند. درواقع، کل بارش‌ها نسبت به درازمدت ۵۷ساله در کشور ۷۲ درصد کاهش نشان می‌دهد و بارندگی در سال آبی جاری نسبت به مشابه سال گذشته به کاهش ۶۳ درصدی رسیده است. چهارمحال‌وبختیاری هم در فهرست ۲۱ استانی است که در سال آبی جاری هیچ بارانی دریافت نکرده‌اند.
به‌گفته «معصومه نوروزی»، مدیرکل هواشناسی چهارمحال‌وبختیاری، ۸۰ درصد مساحت این استان درگیر خشکسالی شدید و بسیار شدید است. او در نشستی با خبرنگاران گفت چهارمحال‌وبختیاری دومین استان کم‌بارش لقب گرفته و با ثبت رکورد افزایش ۱.۷ درصدی دما، یکی از خشک‌ترین سال‌های دو دهه اخیر را پشت سر گذاشت.
پیش‌بینی‌ها درباره پاییز امسال ناامیدکننده است. به‌گفته نوروزی نه‌تنها بارش‌ها با تأخیر شکل می‌گیرد، بلکه کمتر از شرایط عادی(نرمال) نیز خواهد بود. نقشه‌های کنونی هواشناسی نشان می‌دهد به‌ویژه در آبان بارش‌ها کمتر از میزان عادی (نرمال) است و دما افزایش می‌یابد. به‌طوری‌که پیش‌بینی می‌شود تا نیمه آبان و همچنین در بازه زمانی نیمه بهمن تا نیمه اسفند میانگین دما در استان یک تا دو درجه افزایش یابد. مدیرکل هواشناسی استان در آن نشست گفت تأثیرات ناشی از تغییراقلیم چهارمحال‌وبختیاری را به‌سمت شرایط حدی سوق می‌دهد؛ به این معنی که یا به‌شدت روزهای بسیار خشک را در پیش خواهیم داشت یا در یک بازه زمانی حدود یک تا دو هفته‌ای بارش‌های شدیدی شکل می‌گیرد.
- 19
- 3
