می‌خواهند تالاب انزلی را به زندگی برگردانند. لجن‌ها و رسوبات را از دلش پاک کنند تا آب در آن عمق بگیرد و نیلوفرهای آبی سیراب شوند؛ اما مگر آسان است؟ قد تالاب از ٦ متر در سال‌های اوجش رسیده به کمتر از نیم‌متر، لجن به قدرِ پنج متر ارتفاع گرفته، فاضلاب پنج شهر همجوار و ٢٣٨ روستا به تالاب سرازیر می‌شود؛ به اضافه ٥٨٠ هزار تن رسوب که از حوزه‌های آبریز می‌آید، آزولا و سنبل آبی محاصره‌اش کرده‌اند، کاهش ١,٢ متری تراز خزر هم مزید بر علت شده و جمعیت آبزیان و تنوع زیستی کاهش یافته است.
همه اینها سبب شد که از ربع قرن پیش اسم عروس تالاب‌ها را در فهرست سیاه مونترو جا بدهند؛ فهرستی پر از تالاب‌های بیمار که به مراقبت نیاز دارند. با این همه سیاهی اما کسانی هستند هنوز که عروس تالاب‌ها را زنده بخواهند؛ دور از لجن، سموم کشاورزی، رسوبات آلی و فاضلاب انسانی. هر چند همین که کار مهار رسوبات و لجن‌ها به روشی نوین به نام بایوجمی آغاز شد، بعضی مخالفت‌ها باعث شد روند احیای این تالاب بین‌المللی متوقف شود. مخالفان از اثرات سوء روش نانو گفتند و خطر سرطان و اجراکنندگان طرح داوری را سپردند به مراکز علمی تا ثابت کنند اینها شایعه است.
بایوجمی چه بود و چه شد؟
از مهرماه سال ٩٧، سازمان محیط زیست برای اجرای مصوبه مدیریت خشکسالی و احیای تالاب انزلی از همه دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی دعوت کرد و درنهایت پروژه زیست پالایی تالاب انزلی به روشی نوآورانه را سپردند به یک شرکت دانش‌بنیان در شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان. این پروژه به روش بایوجمی انجام می شود؛ روشی که هشت سال پیش به عنوان یک اختراع ثبت شده و با استفاده از سه نوع ماده پلی ساکارید الکترولیت، الکترودهای فتوکاتالیست و نوعی کمپوست به فرآیند طبیعی خودپالایی تالاب سرعت می بخشد.
با فراخوان سازمان محیط زیست، یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان زیرمجموعه شهرک علمی-تحقیقاتی اصفهان، در سال ٩٤ روش حذف لجن‌ها از تالاب به روش بیولوژیکی سریع را مطرح کرد و برای اجرا، از کارگروه احیای تالاب‌ها ٢٥ هکتار مصوبه گرفت اما آنها شرط گذاشتند که ژاپنی‌ها طرح را بررسی کنند. نتیجه این بررسی پیشنهادی با ٥ بند بود و یکی از بندها اجرای پروژه به صورت تیمار و شاهد در حاشیه تالاب و بسط نتایج آن به تالاب بود؛ این بود که در مرحله اول سه استخر چهار هکتاری میزبان اجرای طرح شدند.
مرحله پایلوت در استخرهای منفک‌شده از تالاب در سال ٩٦ و ٩٧ انجام شد و از ١٥ اسفند سال پیش اجرای مرحله پایلوت ٥٠ هکتاری در بخش مرکزی تالاب (پناهگاه حیات وحش سرخانکل) آغاز شد اما بعضی کارشناسان محیط زیست به این‌که مجری طرح درباره «نانو ذرات اکسید تیتانیوم» که در آب حل نمی‌شوند و «بعد از تصفیه به شکل رسوب در کف ته‌نشین می‌شوند» توضیحی نداده است، اعتراض کردند: «تکلیف هزاران تن رسوب اکسید تیتانیومی که در این فرآیند نشست کرده و به همراه غذای آبزیان به سفره‌های حاشیه‌نشینان و حتی سایر شهرها و استان‌ها منتقل خواهد شد، چیست؟» به دنبال اعتراضات مشابه و طرح نگرانی‌ها بابت در نظر گرفتن هزینه‌های اجرای این طرح، امام‌جمعه انزلی هم به این قضیه معترض شد و دست آخر، اواخر خرداد، طرح تصفیه و زیست پالایی تالاب انزلی برای کاهش عمق لجن به روش بایوجمی با دستور دادستان عمومی و انقلاب انزلی متوقف شد.
رحمان سیدزاده، دادستان انزلی پس از این دستور از «بعضی استادان تراز اول کشور در حوزه محیط زیست» نقل کرد که اجرای این پروژه «از طریق ریختن دی‌اکسید تیتانیوم در تالاب» ممکن است با توجه به «وضعیت پیچیده، دینامیک و شکننده تالاب انزلی»، ضررهای جبران ناپذیری برای همه زیستمندان داشته باشد. این‌طور بود که ادامه کار موکول شد به زمانی که بی‌ضرر بودن طرح، اثبات شود.
نتایج اجرای پایلوت بایوجمی در انزلی
در آخرین گزارش کارشناسی پروژه زیست پالایی تالاب انزلی (٤تیر ٩٨) درباره وضعیت این تالاب توضیح نتایج اجرای پایلوت طرح زیست پالایی تشریح شده است:
١- کاهش عمق رسوب در مدت ٢٠ روز به طور متوسط ١٥ سانتیمتر نسبت به قبل از پروژه ٢- تغییرات عمق آب در چند هفته اجرای پروژه نوسان که به دلیل بارندگی های بالادست، دبی آب رودخانه هندخاله و تغییرات اندک دوره‌ای ماهانه سطح خزر است ٣- تغییرات مواد جامد محلول روند افزایشی داشته و به خاطر انحلال مواد آلی و کاهش ورود آب شیرین از حوضه آبریز و روخانه هندخاله است ٤- تغییرات ارزش زیستی نشانگر بهبود شرایط بستر برای زیست ماکروبنتوزهاست، اما همچنان تالاب در شرایط و محدوده کلاس پلی ساپروفی است ٥- تغییرات پتانسیل اکسیداسیون و احیایی و… توضیحات دیگری از این دست.
فرشید سهیلی، مدیرعامل شرکت نانوواحد صنعت پرشیا می‌گوید: «در آغاز کار با بودجه ١١٥ میلیون تومان در ٣ استخر چهار هکتاری انجام شد و نشان داد که ٢٠ تا ٣٠ سانتیمتری لجنی که آنجا بود حذف شد. از هر استخر حدود ١٢ هزار تن لجن حذف شد، در عین حال، ١,٧ برابر توانستیم ماهی برداشت کنیم و همین‌طورکربن، لجن و نیتروژن به نصف رسید. توانستیم این بخش را به سیکل زیستی ببریم و به خودپالایی تالاب کمک کردیم.» بعد از گرفتن این نتیجه، پیش‌بینی حجم عملیات در سال ٩٨ در صورت تایید کمیته نظارت فنی بر دستاوردهای پایلوت ٥٠ هکتاری اول، برای ٢٠٠ هکتار در نظر گرفته شد و قرار بر این شد که به صورت مرحله‌ای انجام شود. به گفته سهیلی برای اجرای این ٥٠ هکتار شهرک علمی -تحقیقاتی اصفهان ٢٥میلیارد تومان دریافت کرد؛ ٥٠درصد برای ماشین‌آلات و ٥٠درصد برای عملیات اجرایی.
«اگر سمی بود، ماهی‌ها باید می‌مردند»
در پناهگاه حیات وحش سرخانکل که یکی از پایلوت‌های ٥٠هکتاری طرح زیست پالایی است، آب بالا آمده. مجتبی میرمهتاب که قایق را می‌راند، می‌گوید تاثیر باران است و بایوجمی. با صدای بلند می‌گوید: «کار فعلا خوابیده چون چند تن از مقامات با این طرح مخالفت کرده‌اند. تا آنجا که ما دیدیم در بیست و چند روزی که طرح اجرا شده، وضع بهتر شده بود. من تا قبل از این‌که پروژه اجرا شود اینجا صیادی می‌کردم. آب در بعضی نقاط ٣٠ سانتیمتر عمق گرفته، تمیز و بدون لجن، اما همه‌جا آنقدر عمیق نیست.» قایق‌ها می‌گذرند و پشت سرشان ردی از گل و لای در آب پخش می‌شود. اینجا که میرمهتاب قایقش را به آب انداخته، قبل از شروع طرح بایوجمی، خشک خشک بود: «هیچ آبی اینجا نبود. کم‌کم که مواد زدند الان کمترین رسوباتی که داریم رسیده به ٣٠سانت، اما قسمت‌های دیگر عمق تا ٦٠ سانتیمتر هم داریم.»
او می گوید که در طول ٢٣ روز، هر روز ترکیبی به آب اضافه شده و آب را به این عمق رسانده است: «آب این قسمت با بیرون کانال زمین تا آسمان فرق دارد. ببینید، سبز سبز است، پر از غذای ماهی. آن طرف قهوه‌ای است. روز اول که آمدیم اینجا دبی آب صفر بود. الان رسیده به ١١.»
حرف‌های پیچیده در انزلی، به گوش همه رسیده. قایق ران دیگر می‌گوید سرطان شایعه است: «کار را متوقف کردند. من تا الان هیچ مشکلی ندیده‌ام، ولی بعضی چیزها هست که مردم می‌گویند. معلوم نیست چرا، راضی نیستند. خیلی‌ها می‌گویند سرطان‌زاست. می‌گفتند هر کس اینجا کار می‌کند سرطان دارد. اما این‌طور نیست. بالادستی‌ها و مهندس‌ها و دکترها بهتر می‌دانند. من سرطان ندیده‌ام، اما به چشم دیدم که آب بالا آمده، عمق گرفته، تمیز شده. اگر تمیز نمی‌شد ماهی در آن نمی‌ریختیم. در این آب ماهی هست، اگر سمی بود که ماهی‌ها باید می‌مردند.» در سال‌های گذشته عوامل مختلفی تنوع زیستی این تالاب را به خطر انداختند: «این تالاب ٢٥ گونه ماهی داشت، الان بیشتر ماهی‌ها کپور است و کپور نقره‌ای که بومی این تالاب نبوده و از استخرهای ماهی به اینجا آمده. اردک ماهی هم هست اما کوچک. ماهی‌ها خیلی‌هایشان منقرض شده‌اند، مثلا دیگر گربه ماهی اینجا پیدا نمی‌شود.»
طرح بایوجمی نانو و سرطان‌زا نیست
همه جا صحبت استفاده از نانوذرات تیتانیوم برای احیای انزلی است. با همین حرف‌ها و نگرانی‌ها بود که اعتراضات بالا گرفت و طرح بایوجمی در تالاب انزلی متوقف شد. بعد از این اتفاق، بیش از ۲هزار نمونه آزمایشگاهی از طرح بایوجمی به مراکز علمی و آزمایشگاه‌های معتبر کشور و خارج از کشور ارسال شد تا اثبات شود میزان تیتانیوم استفاده‌شده در این طرح، خارج از حد نیست.
قربانعلی محمدپور، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گیلان از نتایج این آزمایش‌ها می‌گوید: «با توجه به پایین‌بودن میزان مصرف تیتانیوم که حدود ۲میکروگرم در لیتر است، این ماده سرطان‌زا نبوده و طبق آزمایشات انجام‌شده جزو مواد نانو نیست. نتایج رسمی آزمایشات سازمان نانو هم نشان می‌دهد که طرح بایوجمی نانو نیست و درصورت موافقت دستگاه قضا اجرای این طرح در تالاب بین‌المللی انزلی با سرعت بیشتری ادامه خواهد یافت.»
منتقدان می‌گویند استفاده مدام از این روش، زیست تالاب را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد اما مدیرکل محیط‌زیست استان گیلان می‌گوید قرار نیست چنین اتفاقی بیفتد: «استفاده از طرح بایوجمی تنها یکبار در طول عمر تالاب و تا رسیدن به عمق مورد نظر ادامه خواهد داشت و پس از آن اقدامات پیشگیرانه و احیاگرانه برای بهبود وضع تالاب صورت خواهد گرفت.» او و اجراکنندگان طرح می‌گویند، توان جذب رسوبات به علت تبدیل شرایط احیا به شرایط اکسایش افزایش می‌یابد و آلاینده‌های آب که به صورت آنی ایجاد شده‌اند، بار دیگر از بین خواهند رفت.
٣میلیون تریلی لجن
اندازه این تالاب را بعضی منابع ٢٠هزار هکتار تخمین زده‌اند و بعضی ١٥هزار هکتار. هرچند فرق زیادی ندارد وقتی تا اسفند سال پیش، ٤٥درصد تالاب انزلی خشک بود. قربانعلی محمدپور، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گیلان می‌گوید با این‌که در دو دهه گذشته تلاش‌هایی برای این تالاب انجام داده‌اند، نتایج مطلوب نبوده است.
او از مشکلات تالاب بین‌المللی انزلی این‌طور می‌گوید: «٥٨٠هزار تن رسوب از ٤هزار کیلومتر حوزه آبریز وارد تالاب می‌شود. فاضلاب‌های بهداشتی ٤-٥ شهر همجوار و همین‌طور ٢٣٨ روستا به صورت مستقیم و غیرمستقیم به تالاب می‌ریزد و حدود ٨٠درصد فاضلاب شهری رشت و انزلی به تالاب و دریای خزر وارد می‌شود. وجود گونه مهاجم آزولا حدود دودهه گذشته و همین‌طور سنبل آبی در ٦-٥سال اخیر هم مشکلات زیادی به وجود آورد. علاوه بر اینها، گزارش رسمی وزارت نیرو نشان می‌دهد تراز آبی دریای خزر حدود ١,٢متر کاهش یافته است. به همین ترتیب همه تالاب‌های شمال کشور از استیل و آستارا تا گرگان و میانکاله دستخوش تغییر شده‌اند.»
به گفته محمدپور، علاوه بر پاکسازی ٤٠٠ هکتار تالاب از آزولا و سنبل آبی، حدود ١٣ آبراهه که از شریان‌های اصلی جنوب تالاب‌اند، احیا شده‌اند. کار بایوجمی هم در غرب تالاب درحال انجام است؛ جایی که از پساب‌های کشاورزی متاثر شده و غرق در لجن و رسوبات است: «فاضلاب‌های کشاورزی از بالادست غرب و مرکز تالاب و از یک رودخانه غرب به سمت تالاب می‌آید. این فاضلاب‌ها و پساب‌های مسموم کشاورزی گیاهان و زیستمندان داخل تالاب را از بین می‌برد.» مسأله رسوبات از مهمترین مشکلات تالاب است و مدیرکل محیط‌زیست گیلان می‌گوید برای جا‌به‌جایی بیش از ٧هزار هکتار رسوبات آلی که براساس گزارش سال٩٥ دانشگاه تهران در تالاب دیده شده، هنوز راهکاری از سوی دانشگاهیان پیشنهاد نشده است.
اما چرا عمق لجن زیاد شده است؟ فرشید سهیلی، مدیرعامل شرکت نانو واحد صنعت پرشیا که یکی از ١٠ پیمانکار اجرای این طرح است، می‌گوید: «ما فاضلاب‌های کشاورزی و انسانی را وارد تالاب‌ها می‌کنیم. این مشکل برای همه تالاب‌ها درحال وقوع است. این کار از زمانی که انقلاب کشاورزی به وقوع پیوست، سرعت گرفت. وقتی زهکشی وجود ندارد، باران کودهای کشاورزی را به تالاب می‌کشاند، رشد بی‌رویه گیاهان رقم می‌خورد، لجن، اکسیژن را کاهش می‌دهد و حذف می‌کند و در نتیجه تنوع زیستی به خطر می‌افتد.»
اجرای طرح پایلوت دوم خودپالایی تالاب انزلی به روش بایوجمی اما درحالی متوقف شده که بخش زیادی از پروژه ٥٠ هکتار انجام شده و تصمیم سازمان محیط‌زیست بر این است که هزار و ۲۰۰ هکتار تالاب با این روش احیا شود. به گفته سهیلی، درصورت استفاده از روش سنتی برای حذف لجن و رسوبات، حداقل باید سه‌میلیون تریلی لجن و رسوب خالی کرد.
- 19
- 6
