انتشار فهرست تسهیلات کلان، اشخاص مرتبط و ذی‌نفع واحد توسط بانک‌مرکزی، اگرچه گامی مهم و قابل تقدیر در این حوزه است اما خلأ نظارت قوی، ضعف سامانههای نهاد ناظر و معیارهای کاهش‌دهنده معناداری، دست‌به‌دست هم داده‌اند تا ادامه مسیر شفافیت در شبکه بانکی نیازمند بازبینی در سازوکار طی‌شده و اصلاح فوری آن داشته باشد؛ اصلاحاتی که باید برای کاهش اختلاف در ارقام اعلامی بانک‌مرکزی و صورت‌های مالی بانک‌ها انجام گیرد تا هم شفافیت و هم مرجعیت رسمی آمارهای منتشره از نهاد ناظر را با خود به‌همراه داشته باشد. نتایج گزارش حاضر نشان می‌دهد گرچه شفاف‌سازی تسهیلات کلان و تسهیلات اشخاص مرتبط بانک‌ها امری قابل تقدیر بوده اما شوربختانه این شفاف‌سازی فقط مربوط به ۱۸درصد از تسهیلات غیرجاری بانک‌هاست. البته این مقدار در بانک‌های مختلف متفاوت است؛ در برخی بانک‌هایی که ناترازی بالایی دارند، این مقدار حتی به ۶درصد هم نمی‌رسد. در بانک‌هایی که وضعیت بهتری در نسبت تسهیلات غیرجاری دارند، این مقدار بین ۵۰ تا ۷۰درصد بوده است. اهمیت این ۱۸درصد از آنجایی است که در شفاف‌سازی وزارت اقتصاد و بانک‌مرکزی آن اسامی اشخاص حقوقی و حقیقی منتشر می‌شود که تسهیلات غیرجاری آنها بیش از ۱۰۰میلیارد تومان باشد. این درحالی است که بین یک تا ۱۰۰میلیارد تومان بی‌نهایت تسهیلات دریافت شده که بسیاری از آنها غیرجاری بوده و شاید نام‌های آشنایی هم بین آنها باشد.
وام زیر ۱۰۰ میلیارد تومان را شفاف نمی‌کنیم!
در جزء نخست بند «د» تبصره«۱۶» قانون بودجه سال۱۴۰۱ بانک‌مرکزی موکلف شد با استفاده از سامانههای اطلاعاتی خود و عنداللزوم اطلاعات دریافتی از بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی براساس تعاریف و مصادیقی که توسط شورای پول و اعتبار تعیین می‌شود مانده تسهیلات و تعهدات کلان و میزان پرداختی و مانده تسهیلات و تعهدات اشخاص مرتبط و میزان پرداختی هریک از بانک‌ها و موسسات غیربانکی را به تفکیک هریک از اشخاص، نرخ سود، مدت بازپرداخت، دوره تنفس، وضعیت بازپرداخت (جاری، سررسید گذشته، معوق یا مشکوک‌الوصول)، نوع و میزان وثیقه دریافت‌شده در تارنمای خود به‌صورت عمومی منتشر کند. در ۳۱فروردین۱۴۰۱ بانک مرکزی فهرست بدهکاران بزرگ بانک‌های دولتی و خصوصی را که شامل اطلاعات دریافتی از ۱۴بانک بود منتشر ساخت و وعده داد بهتدریج و همزمان با دریافت اطلاعات از سایر بانک‌ها جدول مربوطه کاملتر شود.
از طرفی شورای پول و اعتبار نیز در جلسه ۳۱خردادماه۱۴۰۱ حداقل مبلغ تسهیلات پرداختی به هر ذی‌نفع واحد و اشخاص مرتبط که بانک را ملزم به درج در فهرست می‌کند ۱۰۰میلیارد تومان اعلام کرد. در آخرین به‌روزرسانی بانک‌ها توسط بانک‌مرکزی، فهرست تسهیلات و تعهدات اشخاص مرتبط ۱۹بانک و موسسه اعتباری به‌همراه فهرست تسهیلات و تعهدات کلان و تسهیلات غیرجاری دو بانک «خاورمیانه» و «سرمایه» منتشر شد.
تبعات یک تصمیم اشتباه
مطابق با دستورالعمل طبقهبندی داراییهای موسسات اعتباری که توسط شورای پول و اعتبار در اسفندماه۱۳۸۵ تصویب شد، وضعیت مشتریان در بازپرداخت تسهیلات دریافتی از بانک‌ها در چهار دسته جاری، سررسید گذشته، معوق و مشکوک‌الوصول قرار میگیرد. منظور از تسهیلات جاری تسهیلاتی هستند که حداکثر تا دوماه از تاریخ سررسید اقساط یا آخرین پرداخت آن گذشته باشد. به همین شکل طبقه سررسید گذشته تسهیلاتی که بین دو تا ۶ماه، طبقه معوق بین ۶ تا ۱۸ماه و طبقه مشکوک‌الوصول بیش از ۱۸ماه از سررسید یا آخرین پرداخت گذشته باشد را شامل می‌شود که مجموع سه طبقه سررسید گذشته، معوق و مشکوک‌الوصول را طبقه غیرجاری نیز تلقی میکنند. اما با بررسی فهرست تسهیلات کلان غیرجاری منتشرشده توسط بانک‌مرکزی و مقایسه آن ارقام با صورت‌های مالی منتشره بانک‌ها مشاهده می‌شود در بسیاری از بانک‌ها بین تسهیلات غیرجاری درج‌شده در صورت‌های مالی و اعلامی بانک‌مرکزی بعضا تفاوت بسیار زیادی وجود دارد که این امر جای تامل دارد. به‌نظر میرسد سقف اعلامی توسط شورای پول و اعتبار که ۱۰۰میلیارد بوده علیرغم آنکه میتوان آن را رقمی کلان دانست اما آن‌گونه که انتظار میرفت در روشن ساختن تسهیلات غیرجاری و دریافت‌کنندگان آن موفق نبوده است.
فقط لیست ۱۸ درصد بدهکاران شفاف‌سازی شده!
با بررسی صورت‌های مالی سال۱۴۰۱ بانک تجارت مشاهده می‌شود از مجموع ۲۸۳هزارمیلیاردتومان تسهیلات اعطایی این بانک، ۱۵هزارمیلیاردتومان در ردیف تسهیلات غیرجاری قرار گرفتهاند اما در اطلاعات منتشره توسط بانک‌مرکزی، مجموع تسهیلات غیرجاری بانک تجارت برابر ۳۱۵میلیارد ذکر شده که تنها گویای ۲درصد از ۱۵میلیاردتومان تسهیلات غیرجاری این بانک است. این اختلاف زیاد نشاندهنده این است که بیش از ۱۴هزارمیلیاردتومان یعنی ۹۸درصد از تسهیلات غیرجاری بانک تجارت بهعلت آنکه زیر ۱۰۰میلیارد تومان بوده اعلام نشدهاند.
اما تفاوت در تسهیلات غیرجاری اعلامی بانک‌مرکزی و مقدار اعلام‌شده در صورت‌های مالی تنها در بانک تجارت خلاصه نمیشود. بانک آینده نیز در صورت‌های مالی سال۱۴۰۰ خود عدد ۳۲هزارمیلیاردتومان برای تسهیلات غیرجاری را ثبت کرده است که در فهرست اعلامی بانک‌مرکزی به عدد ۱۸۰۰میلیاردتومان اشاره شده که نشان می‌دهد تنها ۶درصد از تسهیلاتگیرندگان غیرجاری این بانک مشمول انتشار اطلاعات شدهاند و ۹۴درصد از گیرندگان تسهیلات غیرجاری این بانک همچنان بدون انتشار باقی ماندهاند. در رتبه سوم بیشترین اختلاف بین ارقام اعلامی بانک‌مرکزی و صورت‌های مالی بانک‌ها، بانک شهر قرار دارد که مطابق با صورت‌های مالی سال۱۴۰۰ مجموع تسهیلات غیرجاری این بانک بالغ‌بر ۴هزارمیلیاردتومان بوده که ۵۸۶میلیاردتومان یعنی تنها ۱۵درصد توسط بانک‌مرکزی اعلام شده است. این روند در سایر بانک‌ها نیز ادامه داشته به‌طوریکه تسهیلات غیرجاری اعلامی بانک مرکزی برای بانک ملت با صورت‌های مالی ۲۱درصد، بانک رفاه ۲۷درصد، اقتصاد نوین ۳۴درصد، گردشگری ۴۴درصد، سامان ۵۹درصد و خاورمیانه ۷۴درصد تطبیق داشته است. البته این ارقام در بانک‌های سامان و خاورمیانه که ظاهرا دارای نسبتهای بالایی در انتشار تسهیلات غیرجاری هستند نشان می‌دهد بیش از ۵۰درصد تسهیلات اعطایی این بانک‌ها که در طبقه غیرجاری قرار گرفتهاند بالای ۱۰۰میلیاردتومان بوده است.
این امر بیانگر آن است که اگرچه نسبت افشای این دو بانک به‌نسبت سایر بانک‌ها بیشتر بوده اما تمرکز ۵۹درصد تسهیلات غیرجاری در بانک سامان و ۷۴درصد در بانک خاورمیانه در تسهیلات بالای ۱۰۰میلیاردتومان نشاندهنده انباشت افزایش ریسک در این داراییهای غیرجاری دارد. آن‌طور که در جدول آمده، مجموع تسهیلات غیرجاری در صورت‌های مالی ۱۳بانک درحالی ۱۸۵هزارمیلیاردتومان بوده که در شفاف‌سازی بانک مرکزی فقط لیست ۳۴هزار و ۷۲میلیاردتومان افشا شده است. این بدین معنی است که فقط ۱۸.۴درصد از تسهیلات غیرجاری بانک‌ها شفاف‌شده و ۸۱درصد از آنها غیرشفاف است. البته پرواضح است افشای همه لیست تسهیلات غیرجاری که برخی از آنها تسهیلات خرد هم هستند برای بانک‌مرکزی شاید امکان‌پذیر نباشد اما رقم ۱۸درصد نمی‌تواند گرهی از تسهیلات معوق بانک‌ها باز کند. دلیل این است همان‌طور که گفته شد، بانک‌مرکزی فقط ارقام بالای ۱۰۰میلیاردتومان را شفاف‌سازی می‌کند درحالی که بین یک تا ۱۰۰میلیاردتومان تعداد زیادی از افراد تسهیلات دریافت کرده‌اند. مشخص نیست مبنای ۱۰۰میلیاردتومان چیست.
اهمیت ارقام بین یک تا ۱۰۰میلیاردتومان در این است که برای مثال با ۹۹میلیارد تومان می‌تواند ۶۶۰۰سکه بهار آزادی، ۳میلیون و ۳۰۰هزاردلار خرید، ۲۷۵۰متر خانه در تهران خرید که معادل ۴۶واحد مسکونی است. حال تصور کنید فردی این تسهیلات زیر ۱۰۰میلیارد تومان را دریافت کرده و صرف سفته‌بازی در بازار زمین و مسکن و ارز و... کرده و پول بانک را نمی‌دهد. در اینجا باید این سوال را پرسید که استدلال شورای پول و اعتبار در اعلام ۱۰۰میلیاردتومان چه بوده است.
رکوردداران تسهیلات غیرجاری اعلامی
طبق فهرست تسهیلات غیرجاری بیش از ۱۰۰میلیاردتومان که توسط بانک‌مرکزی منتشر شده است، بین بانک‌های خصوصی، بانک پارسیان با دارا بودن تسهیلات غیرجاری بیش از ۱۱هزارمیلیاردتومان در صدر قرار دارد و پس از این بانک، بانک صادرات با تسهیلات غیرجاری در حدود ۵۸۰۰میلیاردتومان در جایگاه دوم قرار دارد. البته بانک‌های پارسیان و صادرات تاکنون صورت‌های مالی سال۱۴۰۰ خود را منتشر نکردهاند تا برآوردی از سهم تسهیلات غیرجاری اعلامی بانک‌مرکزی از کل تسهیلات اعلامی آنها داشته باشیم اما طبق صورت‌های مالی سال۱۳۹۹، تسهیلات غیرجاری بانک پارسیان ۵۱هزارمیلیاردتومان و بانک صادرات ۳۰هزارمیلیاردتومان بوده است. در رتبه سوم نیز بانک سرمایه با مطالبات غیرجاری ۴۹۰۰میلیاردتومانی (طبق اعلام بانک‌مرکزی) قرار دارد. همچنین در بررسی صورت‌های مالی منتشره بانک‌ها، بانک آینده با دارا بودن حجم تسهیلات غیرجاری ۳۲هزارمیلیاردتومان، بانک تجارت با ۱۵هزارمیلیاردتومان و بانک ملت با ۱۴هزارمیلیاردتومان رتبههای اول تا سوم این فهرست را دراختیار دارند.
مورد عجیب بانک سرمایه
طبق صورت‌های مالی سال۱۴۰۰ بانک سرمایه، از مجموع ۵۶۸۳میلیارد تومان تسهیلات اعطایی این بانک، تسهیلات غیرجاری با مقداری حدود۳۸۱۰میلیاردتومان دارای سهم ۶۷درصدی از کل تسهیلات هستند، یعنی بیش از نیمی از تسهیلات این بانک غیرجاری است. نکته جالب‌توجه در این میان مقدار ۳۷۷۴میلیاردتومانی مطالبات مشکوک‌الوصول از کل مطالبات غیرجاری است، یعنی مطالبات مشکوک‌الوصول -که موید مطالباتی است که حداقل ۱۸ماه از سررسید و آخرین پرداختی آنها گذشته و دارای کمترین امید به برگشت آنها به بانک است- دارای سهم ۹۹درصدی از مطالبات غیرجاری این بانک هستند. اما این پایان عجایب بانک سرمایه نیست؛ در یادداشتهای تسهیلات و تعهدات کلان این بانک مجموع تسهیلات و تعهدات کلان غیرجاری ذکرشده رقمی بیش از ۲۳۵۰۰میلیاردتومان است که بیش از ۶برابر ارقام ابرازشده قبلی است.
پس تا اینجا با دو رقم آن‌هم با فاصله نجومی در رابطه با تسهیلات غیرجاری روبهرو هستیم؛ اما با اعلام بانک‌مرکزی، این بانک دارای تسهیلات غیرجاری ۴۹۰۷میلیاردتومانی بوده که اختلاف ۱۰۹۷میلیاردتومانی و بیش از ارقام مندرج در صورت‌های مالی را نشان می‌دهد؛ مسالهای که عادی به‌نظر نمی‌رسد و از آنجاکه تسهیلات اعلامی بانک‌مرکزی قسمتی از تسهیلات غیرجاری اعلام‌شده در صورت‌های مالی بانک‌هاست، فارغ از سقف ۱۰۰میلیاردتومانی تعیین‌شده برای تفکیک تسهیلات، قاعدتا آمار اعلامی بانک‌مرکزی باید مقدار کمتری از ارقام صورت‌های مالی داشته باشد که درمورد بانک سرمایه و دربرابر اولین ارقام ذکرشده از تسهیلات غیرجاری که مبلغ ۳۸۱۰میلیاردتومانی را نشان می‌دهد، عکس آن را شاهد هستیم. البته فارغ از عدد دوم، در انتهای صورت مالی که مربوط به تسهیلات و تعهدات کلان است، بانک رقم تسهیلات کلان غیرجاری ۷۰شخص حقیقی و حقوقی را ۲۳هزار و ۵۸۶میلیاردتومان اعلام کرده است که اختلاف ۱۹هزار و ۷۰۰میلیاردتومانی با اعداد صورت مالی حسابرسی‌شده همان سال دارد. در هر صورت محل تردید جدی در رابطه با شفافیت این بانک و صحت اطلاعات آن را ایجاد می‌کند.
شفافیت ۱۰۰ میلیارد تومانی
اختلاف زیاد و عدم شفافیت در رابطه با سقف تعیین‌شده در تسهیلات اعلامی بانک‌ها توسط شورای پول و اعتبار و عدم تطابق اطلاعات با صورت‌های مالی بانک‌ها نشان می‌دهد حد اعلام‌شده برای انتشار یا عدم انتشار تسهیلات غیرجاری مقدار مناسبی نیست؛ چراکه حد اعلام عمومی برای تسهیلات ۱۰۰میلیارد تومانی منجر به آن می‌شود که تسهیلات زیر ۱۰۰میلیارد -حتی اگر ۹۹میلیاردتومان باشد- اعلام نشود.
علاوه‌بر این، اگر فردی دو فقره تسهیلات مثلا ۹۰میلیاردتومانی و غیرجاری داشته باشد بازهم نام وی ذیل فهرست تسهیلاتگیرندگان غیرجاری درج نمیشود. مضافا اینکه ارقام کمتر از ۱۰۰میلیاردتومان طیف وسیعی دارند و با مبالغ بسیار کمتر از مقدار تعیین‌شده امکان عملیات سفتهبازانه و غیرمولد در اقتصاد وجود دارد. البته این امر به‌معنای این نیست که تمامی تسهیلات غیرجاری بانک‌ها و در هر بازهای منتشر شود بلکه به‌معنای آن است که مقداری ملموس که هم گستره بالایی داشته و هم فایدهای در افزایش کارایی اطلاعاتی شبکه بانکی داشته باشد. امری که نشان می‌دهد باید حد مشخص‌شده توسط شورای پول و اعتبار تعدیل شود تا علاوه‌بر نزدیک‌کردن دادههای اعلامی بانک‌مرکزی با صورت‌های مالی بانک‌ها، به شفافیت بهتر در اسامی دریافت‌کنندگان تسهیلات اعطایی که در سررسید، پرداختهای لازم را انجام ندادهاند و افزایش گستره تسهیلات غیرجاری نیز کمک کند.
از سامانههای بانک مرکزی چه خبر؟
همان‌گونه که در قانون بودجه ذکر شده، اولویت منبع اطلاعاتی بانک‌مرکزی در انتشار دادههای مربوط به تسهیلات و تعهدات کلان و اشخاص مرتبط، استفاده از سامانههای اطلاعاتی خود بوده و درصورت لزوم این اطلاعات را از بانک‌ها دریافت کند. اما همان‌گونه که شاهد هستیم بانک‌مرکزی بعد از گذشت ۴ماه و بهروزرسانیهای متعدد همچنان وعده تکمیل فهرست تسهیلات و انتشار اطلاعات ۱۱بانک دیگر را می‌دهد. این وضعیت که نشاندهنده نبود اطلاعات مورداطمینان و بهروز از تسهیلات اعطایی بانک‌ها حتی برای نهاد ناظر شبکه بانکی است، میطلبد بانک‌مرکزی فارغ از تمام حواشی، تمرکز خود را بر تسلط اطلاعاتی برخط و قابل‌اتکا از بانک‌ها و عملیاتهای درون‌بانکی و صحتسنجی حسابرسی دقیق از آنها قرار دهد تا اقدامات نظارتی، اصلاحی و سیاستگذاری پولی و مالی کشور که ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند، همپوشانی قابل‌قبولی با واقعیتهای شبکه بانکی داشته باشند.
- 11
- 2
