اصفهان، زیر تیغ فرونشست زمین

فرونشست زمین به‌عنوان یک زلزله خاموش در اصفهان مشاهده می‌شود و این شهر وضعیت خطرناکی از این نظر دارد، به‌طوری که کاهش نزولات جوی، قطع آب رودخانه زاینده رود و افت سطح آب زیرزمینی در دشت اصفهان به پدیده فرونشست زمین سرعت بخشیده است. به اعتقاد کارشناسان، در صورت وقوع فرونشست زمین، چاره‌ای جز تخلیه شهر وجود ندارد و در یک کلام باید خاموشی مانیتورینگ نظارت، جای خود را به پایش لحظه‌ای و مستمر بدهد.

«فریاد پرهیز» رئیس اداره مطالعات و برنامه‌ریزی شهری شهرداری اصفهان در گفت‌و‌گو با ایران اظهارداشت: به وجود آمدن مشکلات زیست محیطی مانند ایجاد جزایر گرمایی و پدیده فرونشست زمین از پیامدهای خشکی زاینده رود است، به‌طوری که امروز آزاد شدن انرژی گرمایی زیاد و افزایش گازهای گلخانه‌ای پدیده‌ای آشنا و ملموس در شهر اصفهان است.

وی برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی را از مهم‌ترین عوامل ایجاد فرونشست زمین در مناطق خشک دانست و گفت: با افت سطح آب زیرزمینی، آبرفت‌ها متراکم شده و پدیده فرونشست زمین رخ می‌دهد. از جمله تأثیرات فرونشست زمین ایجاد ترک‌ها و شکاف‌هایی در سطح زمین است که باعث بروز خسارات سنگینی به جاده‌ها، ساختمان‌ها و تأسیسات شهری و روستایی می‌شود. در استان اصفهان بسیاری از دشت‌ها چون مهیار، گلپایگان، کاشان و «دامنه» فریدن دچار این پدیده شده و خسارات زیادی به وجود آورده است. در چند سال گذشته با کاهش نزولات جوی و قطع آب رودخانه زاینده رود، افت سطح آب زیرزمینی در دشت اصفهان قابل توجه بوده است.

مشکلات خشکی زاینده رود

رئیس اداره مطالعات و برنامه‌‌ریزی شهری شهرداری اصفهان با تأکید بر اینکه خشکی زاینده رود مشکلات جدی برای شهر اصفهان به وجود آورده، گفت: آب شرب ۵ میلیون نفر از جمعیت ساکن در حوضه زاینده رود، یزد، کاشان، نایین و اردستان، ۶۸ درصد تولید فولاد و آهن کشور، ۸.۵ درصد تولید برق و ۲۶ درصد تولید فرآورده‌های نفتی کشور، به جریان دائم و مطمئن آب در زاینده‌ رود و به طور کلی به منابع آبی حوضه آبریز این رودخانه وابسته است که تداوم کمبود آب در حوضه زاینده‌ رود بحرانی تمام عیار در تمامی ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست‌محیطی و سیاسی را موجب خواهد شد.

آخرین وضعیت زاینده رود

اکوسیستم طبیعی فلات مرکزی ایران از سرچشمه‌ زاینده رود تا تالاب گاوخونی به‌دلیل گسترش فعالیت‌های اقتصــــــادی در حــــوزه‌های صنعت و کشاورزی و همچنین گسترش سکونتگاه‌ها، با بحرانی جدی مواجه شده که توان این منطقه را کاهش داده است.

حوضه آبریز زاینده رود از حوضه‌های مسدود میانی بوده و مساحت آن ۹۹ هزار و۲۸۰ کیلومترمربع است. حوضه زاینده‌رود از دو استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری تشکیل شده که ۹۳ درصد مساحت حوضه و ۹۸ درصد جمعیت آن در استان اصفهان و ۷ درصد مساحت حوضه و ۲ درصد جمعیت حوضه نیز در چهارمحال و بختیاری قرار دارد. در این حوزه، محیط‌‌های طبیعی گوناگونی وجود دارد که از جمله کویر ابرقو با مساحت ۱۳۲ کیلومترمربع، کویر مروست با مساحت ۳۴۰ کیلومترمربع، کویر نمک سیرجان با وسعت ۴۵۰ کیلومترمربع، کویر قطروئید با مساحت ۲۵۰ کیلومترمربع و سدمخزنی زاینده رود و دریاچه پشت سد آن به وسعت ۴۸ کیلومترمربع است.

همچنین رودخانه‌ای به طول ۳۰۰ کیلومتر که بیشترین عرض آن تا ۲۰۰ متر می‌رسد و اطراف آن را اراضی زراعی و پوشش گیاه طبیعی پوشانده و تالاب گاوخونی با مساحت ۴۷ هزار و۶۰۰ هکتار که جزو تالاب‌های بین‌المللی و مهم کشور به شمار می‌آید، از دیگر محیط‌های طبیعی این حوزه است.

اجرا نشدن طرح‌های نجات رودخانه

رئیس اداره مطالعات و برنامه‌ریزی شهری شهرداری اصفهان با اشاره به اینکه تالاب گاوخونی در حال حاضر به شوره زاری تبدیل شده که با طوفان‌های سمی و ریزگردهای بیماری زا پذیرای ساکنان آن است، افزود: با توجه به قرارگیری بخش شرقی حوضه آبریز زاینده رود و گاوخونی در اقلیم نیمه خشک سرزمین بی‌آب ایران، قاعدتاً باید برنامه‌‌ریزی‌‌های آمایشی، کالبدی و تمهیداتی جهت تعیین حد و مرز رشد جمعیت و سکونتگاه‌ها در این حوضه آبریز لحاظ می‌شد، اما عملاً مسیری معکوس طی شده و استان اصفهان پس از مجموعه شهری تهران در خوشه دوم رشد جمعیت و مهاجرپذیری در سال‌های ۶۵-۵۵، ۷۵-۶۵ و ۸۵-۷۵ در کل کشور قرار گرفته است.

وی در این خصوص اظهارداشت: ادامه این روند علاوه بر معضلات کنونی، مشکلات زیست محیطی و انسانی را در آینده نه چندان دور موجب خواهد شد که تأثیرات آن، فراتر از حوضه آبریز زاینده رود، حوضه آبریز کارون و همچنین استان‌های شرقی نظیر یزد را نیز دربرخواهد گرفت. علاوه بر این، خشکسالی مؤلفه‌های مثبت زاینده رود را تحت تأثیر قرار داده و موجب نوعی دلزدگی در بین مردم شده، چرا که هر بار معجون حیات آبی در بستر زاینده رود جاری می‌شود شاهد حضور ساکنان این شهر و گردشگران در کنار این رودخانه هستیم که ضمن خوشحالی از زنده شدن زاینده رود، خواستار یک عزم ملی برای نجات آن هستند.

طرح‌هایی برای احیا

این کارشناس حوزه شهری در خصوص طرح‌های نجات زاینده رود، بیان کرد: امکان سنجی، صرفه‌جویی و کاهش مصارف آب صنعتی و کشاورزی می‌تواند در شرایط اضطراری برای مصارف شرب و شهری گره گشا باشد و در نجات زاینده رود نیز مفید واقع شود. بدیهی است که روند کنونی یعنی حذف حقابه محیط زیست و استحصال وعملاً تخریب منابع آب زیرزمینی که جهت پاسخ به نیازهای شرب و شهری است، بدترین راه ممکن است که به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود.

وی افزود: با توجه به شرایط عمومی حوضه آبریز زاینده رود، بویژه وضعیت اقلیمی و بومی شکننده شرق اصفهان، ضرورت اتخاذ تمهیداتی توسط طرح‌های فرادست و مقیاس‌های ملی و منطقه‌ای در زمینه تثبیت جمعیت، توسعه سکونتگاه‌ها، تثبیت اراضی غیربیابانی (جلوگیری از پیشروی کویر) و تثبیت پوشش‌های گیاهی در شرق اصفهان الزامی است. رئیس اداره مطالعات و برنامه‌‌ریزی شهری شهرداری اصفهان تأکید کرد: به نظر می‌رسد تاکنون اقدام‌های بنیادی بخصوص در زمینه محدود کردن جمعیت، مصارف صنعتی- کشاورزی و شهری برای مقابله با بحران زاینده رود انجام نشده است.

اجتناب ناپذیر بودن فرو نشست زمین

با توجه به خشکسالی منطقه اصفهان، وقوع فرونشست زمین امری اجتناب‌ناپذیر است و باید پیش از وقوع آن در شهر اصفهان، مطالعات پایه‌ای در این خصوص انجام شود و دو موضوع سطح آب‌های زیرزمینی و مباحث زمین شناسی بیشتردر این مطالعات مد نظر قرار گیرد. مهم‌ترین دلایل نگرانی و ضرورت توجه به فرونشست زمین در شهر اصفهان، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و بارگذاری‌های ساختمانی در نقاط مختلف شهر است.

از طرفی، جاری نبودن زاینده رود و تغذیه نشدن چشمه‌های زیرزمینی، موضوع فرونشست زمین را تشدید کرده است. همچنین با در نظر گرفتن این نکته که بسیاری از تأسیسات شهری زیرزمینی چون مترو و شبکه فاضلاب شهری در حال اجراست، هرگونه تغییر و جابه‌جایی ناشی از فرونشست زمین می‌تواند درعملکرد آنها مشکل ساز باشد. متأسفانه در سال‌های اخیر در برخی از مناطق اصفهان از جمله در شمال این شهر شکاف‌هایی مشاهده شده که احتمال ارتباط آنها با پدیده فرونشست زمین وجود دارد.