کرمان به تنهایی ۱۸ گسل فعال دارد

زلزله‌های مخرب و فاجعه‌آمیز چند دهه اخیر نشان داد که ایران کشوری زلزله‌خیز است و هیچ نقطه‌ای از آن از خطر زلزله در امان نیست. کشور ما در قسمت میانی کمربند کوهزایی آلپی است و حرکات ناشی از این پدیده هنوز به اتمام نرسیده و تعادل نهایی برقرار نشده است؛ لذا با توجه به موقعیت ایران و واقع‌شدن در بین دو قاره قدیمی و مقاوم یعنی اوراسیا در شمال و آفریقا – عربستان در جنوب، شکننده بودن پوسته زمین در آن امری طبیعی بوده و وجود گسل‌های فعال و فراوان و زلزله‌های متعدد... دلیل این مدعا است.

ساختمان زمین‌شناسی فلات ایران و حواشی آن به سیستم کمربند چین‌خورده دوران سوم زمین‌شناسی ارتباط دارد که اگرچه از نظر ذخایر معدنی و اقتصادی یک عامل بالقوه و مثبت محسوب می‌شود، از نظر تکان‌های لرزه‌خیزی یک عامل منفی به حساب می‌آید. با در نظر گرفتن طول گسل‌های فعال کشور و منطقه خطر آن‌ها (۲۰ کیلومتر اطراف گسل‌ها)، ۳۵ درصد از مساحت ایران با خطر جدی زمین‌لرزه مواجه است. روز جمعه ۱۰ آذر ۱۳۹۶ ساعت ۶:۰۲ صبح زلزله‌ای به بزرگی ۶.۱ ریشتر بخش‌هایی از استان کرمان را لرزاند و در شهرهای زرند، سیرجان و کرمان احساس شد.

کانون زلزله در ۳۸ کیلومتری هجدک در شهرستان راور و در عمق حدود ۱۰ کیلومتری زمین تخمین زده شده است. بیش از ۹۰ پس‌لرزه تنها طی یک روز این زلزله را همراهی کردند. خوشبختانه این زلزله تلفات جانی به دنبال نداشته و به گفته مدیر مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمان در ظهر روز حادثه، از مجموع ۵۱ مصدوم این زلزله، تنها ۶ نفر به خاطر ریزش آوار  دچار مصدومیت شدند و سایر مصدومان به دلیل آسیب‌های غیرمستقیم ناشی از ترس و فرار دچار جراحت شده‌اند. حدود ۳۰ منزل مسکونی به‌طور کامل تخریب شده و در کل به ۱۵درصد از خانه‌های روستایی آسیب وارده شده است.

گسل‌ها و زمین‌لرزه‌های مرتبط

برای آن‌که بتوان خطر لرزه پذیری یک محل را بررسی کرد باید از وضعیت گسل‌های آن آگاهی داشت. گسل‌ها نقاط ضعیفی هستند که امکان رها شدن انرژی ناشی از حرکت نسبی صفحات پوسته زمین را فراهم می‌کنند و ازاین‌رو اثر بسزایی در لرزه‌خیزی یک منطقه دارند. استان کرمان به دلیل وسعت زیاد (استان کرمان با ۱۹۲۹۸۷ کیلومترمربع مساحت٬ حدود ۱۱ درصد از مساحت کل کشور را شامل می‌شود) و شرایط خاص جغرافیایی بر روی گسل‌های متعدد و قدرتمندی به لحاظ میزان لرزه زایی قرار گرفته است.

حرکت گسل‌ها مبحث مهم و مفصلی در علم لرزه‌شناسی به شمار می‌رود و توضیح جزئیات آن در این مقاله نمی‌گنجد اما به‌طور خلاصه می‌توان گفت که گسل‌ها می‌توانند به چهار شکل نسبت به هم حرکت داشته باشند که عبارت‌اند از امتدادلغز، عادی، معکوس و شیب‌لغز. گسل امتدادلغز گسلی است که در آن پوسته زمین در دو طرف گسل فقط در امتداد هم به یکدیگر ساییده می‌شوند. بیشترین فعالیت گسل‌ها در استان کرمان از نوع امتدادلغز است. گاهی فاصله شهرها تا گسل‌ها به‌قدری نزدیک است که اکثر گسل‌ها نام خود را از شهرها و آبادی‌های مجاور خود به عاریه گرفته‌اند. در یک دسته‌بندی، گسل‌ها با توجه به‌ظاهر به دو بخش تقسیم‌بندی می‌شوند:

الف) گسل‌های مدفون

ب) گسل‌های آشکار

گسل‌های مدفون گسل‌هایی هستند که در ظاهر قابل‌مشاهده نبوده و به کمک شواهد می‌توان به وجود آن‌ها پی برد. گسل‌های مدفون در کرمان شامل: گسل زنگی‌آباد، گسل باغین، گسل بردسیر و گسل راین هستند. در سوی دیگر، گسل‌های آشکار استان قرار دارند که عبارت‌اند از گسل بم، گسل جیرفت، گسل رفسنجان، گسل کوهبندان، گسل شهر بابک، گسل ده شیر، گسل انار و گسل لکر کوه.

بنا بر آنچه تشریح شد، گسل‌ها عامل اساسی وقوع زلزله در ایران هستند. حرکت گسل‌ها کند و تدریجی هستند اما وجود ناهمواری در بیشتر نقاط حدفاصل دو گسل مجاور با ایجاد اصطکاک سبب جلوگیری از حرکت و انباشت انرژی شده و درنهایت با خرد شدن این ناهمواری‌ها انرژی قابل‌توجهی به‌طور ناگهانی آزاد شده و سبب بروز زمین‌لرزه‌هایی با شدت‌های مختلف می‌شود. میزان شدت این زمین‌لرزه‌ها ممکن است به عواملی مثل فاصله کانون دقیق زلزله تا سطح زمین یا میزان ناهمواری سطح گسل‌ها و یا حتی جنس پوسته زمین در منطقه بستگی داشته باشد.

استان کرمان با دارا بودن ۱۸ گسل فعال زلزله‌های تاریخی را پشت سر گذاشته است که از آن جمله می‌توان به زلزله‌ ویرانگر گلبافت در سال ۱۳۶۰ و زلزله زرند در سال ۵۶ اشاره کرد. در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین گسل‌ها و زلزله‌های ناشی از فعالیت آن‌ها پرداخته می‌شود.

شهر بم که در بیابان لوت و در استان کرمان قرار دارد در زلزله ساعت ۵:۲۶:۲۶ بامداد روز جمعه ۵/۱۰/۱۳۸۲ با بیش از ۳۳۰۰۰ کشته و هزاران مجروح متأسفانه فاجعه‌آمیزترین حادثه دردناک سال‌های اخیر ایران را رقم زد. این زلزله تنها ظرف ۱۲ ثانیه شهر و نواحی اطراف آن را به ویرانه‌ای مبدل نمود. بزرگی این زلزله ۶.۵ ریشتر بوده و موقعیت کانون آن در حدود ۱۰ کیلومتری شهر بم بوده است.

با توجه به این‌که کانون زلزله در عمق ۸ کیلومتری زمین برآورد شده، بنابراین زلزله کاملاً سطحی و از قدرت تخریبی بسیار بالایی برخوردار بوده، به‌طوری‌که پهنه‌ای به طول حدود ۳۰ کیلومتر (تقریباً شمالی - جنوبی) و عرض حدود ۲۰ کیلومتر (تقریباً شرقی - غربی) ۶۰ تا ۱۰۰ درصد تخریب شده است. طول گسل بم ۱۱۶ کیلومتر است که فقط ۳۰ کیلومتر آن فعال گردیده است. این گسل حداقل طی یک الی دو هزار سال اخیر فعالیت تخریبی نداشته و سالم ماندن ارگ تاریخی بم دلیل این مدعا است.

گسل گلباف (گوک) اولین بار در سال ۱۳۵۱ هجری توسط زمین شناسان یوگسلاوی به نام گسل سروستان معرفی شد. در آخرین مطالعات طول آن حدود ۲۰۰ کیلومتر اعلام شده است و با توجه به قرار گرفتن مرکز بیش از ۱۲ زلزله تاریخی و قرن بیستم (با بزرگی بیش از ۵ ریشتر) روی آن، یکی از فعال‌ترین و لرزه‌خیزترین گسل‌های استان کرمان است. ۱۱۰۰ نفر کشته و ۴۰۰۰ نفر مجروح نتیجه فعالیت این گسل در خردادماه ۱۳۶۰ است. در سال ۱۳۷۰ نیز فعالیت گسل گلباف منجر به تلفاتی ۱۳۰۰ نفری و زخمی شدن هزاران نفر شد.

گسل نایبند به طول ۴۰۰ کیلومتر با امتداد تقریباً شمالی – جنوبی باعث حرکت پوسته زمین در بخش مرکزی لوت غربی شده است. این گسل در بعضی نقاط جابه‌جایی قائمی در حد ۲۰ متر نشان می‌دهد. در شرق شهرستان راور دو مخروط آتشفشانی جوان بر روی این گسل دیده می‌شود که باعث خروج مقادیر زیادی گدازه شده‌اند. درهرحال در فاصله زمانی ۱۹۰۰ تابه‌حال مرکز هیچ زلزله مهمی روی گسل نایبند قرار نگرفته است.

گسل لکر کوه به طول تقریباً ۱۳۰ کیلومتر تقریباً به موازات گسل نایبند و در غرب آن قرار دارد. زلزله فروردین ۱۲۹۰ با بر جای گذاشتن حدود ۷۰۰ کشته به فعالیت این گسل نسبت داده شده است. در اثر این زلزله روستاهای آبدرجان، مکی و لکر کوه به کلی ویران شده و تمامی خانه‌های دهستان راور و آبادی‌های اطراف آن خراب شدند.

گسل کوهبنان به طول تقریبی ۳۰۰ کیلومتر در بعضی مناطق به‌وضوح رسوبات جوان را جابه‌جا کرده است. این گسل به‌عنوان یکی از لرزه‌خیزترین‌ها در استان کرمان شناخته شده است. از مهم‌ترین زلزله‌های رخ‌داده در اثر فعالیت این گسل می‌توان به زلزله سال ۱۲۴۲ چترود با بزرگی ۶ ریشتر، زلزله ۱۲۵۰ چترود، زلزله ۱۲۵۴ کوهبندان با بزرگی ۷ و نیم ریشتر (۶۵۵ کشته و ۲۶۰ مجروح) اشاره کرد.

گسل رفسنجان، به طول بیش از ۱۴۰ کیلومتر، در جنوب شهرستان رفسنجان واقع شده است. فعالیت این گسل در سال ۱۳۰۲ باعث رخداد زلزله‌ای با بزرگی ۶.۹ ریشتر شد که بخش‌هایی از سیرجان و بافت را تخریب نمود و درمجموع حدود ۲۶۰۰ نفر در اثر آن کشته شدند. زمین‌لرزه‌های دیگری در سال ۱۳۲۲ و ۱۳۴۹ هر دو با بزرگی ۵.۵ ریشتر نیز در اثر فعالیت‌های این گسل به وقوع پیوستند.

گسل انار به طول حدود ۱۰۰ کیلومتر از نزدیکی شهرستان انار می‌گذرد و می‌توان آن را به نوعی ادامه گسل رفسنجان در نظر گرفت. آتشفشان مزاحم، واقع در شهربابک، در محل تلاقی این گسل با گسل شهربابک قرار گرفته است و ممکن است تشکیل این آتشفشان متأثر از جابه‌جایی در محل تقاطع این گسل‌ها صورت گرفته باشد. اگرچه تابه‌حال هیچ زلزله‌ای در ارتباط با این گسل ثبت نشده است، اما نباید احتمال بروز زلزله در اثر فعالیت این گسل را فراموش نمود چرا که عدم وقوع زلزله ممکن است ناشی از قفل شدن حرکت پوسته زمین در این ناحیه و جمع شدن انرژی در آن باشد.

گسل شهربابک قسمتی از یک گسل اصلی و مهم ایران است که در منابع علمی اغلب به نام گسل ده شیر – بافت نام‌گذاری می‌شود اما تاکنون هیچ زلزله‌ای به فعالیت این گسل نسبت داده نشده است.

جمع‌بندی

طبق اعلام سازمان زمین‌شناسی کرمان ۱۸ گسل فعال در مناطق مختلف استان کرمان وجود دارد و هر یک از این گسل‌ها خود شامل ده‌ها گسله هستند. این تعداد گسل زلزله‌خیز فعال و همچنین بروز یک‌سوم تلفات فوتی زمین‌لرزه‌های یک‌صد سال اخیر کشور در استان کرمان نشان می‌دهد که مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود این استان باید سریعاً در دستور کار قرار گیرد.

اگرچه به لطف خداوند زلزله ۶.۱ ریشتری ۱۰ آذر ۱۳۹۶ آسیب‌های شدیدی به بار نیاورده است، اما تلنگری است که ما را به یاد زلزله بم در سال ۱۳۸۲ با آن ابعاد فاجعه‌بار و حدود ۳۳۰۰۰ کشته می‌اندازد. یکی از مشکلات بزرگ زلزله بم که باعث بالا رفتن میزان تلفات جانی شد، این بود که در دقایق اولیه وقوع حادثه، ساختمان‌هایی مثل بیمارستان، شهرداری، فرمانداری، سازمان‌های آب، برق، آتش‌نشانی، هلال‌احمر و... که خود می‌بایست در امر امدادرسانی به زلزله‌زدگان مددرسان دیگران باشند، تخریب شدند و همین موضوع باعث به تأخیر افتادن کمک‌رسانی گردید.

این موضوع حکایت از ضعیف بودن مدیریت بحران در کشور ما و در هنگام وقوع حوادث و بلایای طبیعی دارد. می‌توان ابراز داشت که مدیریت بحران کشور خود دچار بحران است و باید برای آن چاره‌اندیشی شود. علاوه بر این باید سطح آگاهی جامعه را در رابطه با شناخت و نحوه فعالیت گسل‌ها بالا برد و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها را افزایش داد و به مردم تأکید کرد که هزینه‌ایمن‌سازی ساختمان‌ها به‌مراتب کمتر از هزینه زیباسازی آن‌ها است.

دکتر امیر ساعدی داریان