همه چیز درباره «مونسون» و علل شکل‌گیری سیلاب در ایران

در فصل تابستان سامانه پرفشار جنب حاره ای که به نام سامانه پرفشار آزور شناخته می شود و هسته مرکزی آن روی مجمع الجزایر آزور در اقیانوس اطلس و در نزدیکی پرتغال قرار دارد روی سرزمین ایران گسترش می یابد و در نتیجه مانع از صعود هوای گرم و مرطوب و عدم تشکیل ابر و بارندگی می شود و در مجموع منجر به آسمان صاف و آفتابی در تقربیا کل سرزمین ایران می شود. این سامانه پرفشار در فصل تابستان با ایجاد هوای صاف و آفتابی و البته ممانعت از صعود هوا باعث افزایش تبخیر و در نتیجه افزایش بخار آب در بخش وسیعی از نیمه جنوبی کشور شده و در پایان باعث شرجی های گاها با رطوبت بیش از نوددرصدی می شود. باید به این نکته اشاره کرد که رطوبت و صعود دو شرط اصلی برای ایجاد بارش در هر منطقه است که در فصل تابستان با استقرار سامانه پرفشار جنب حاره بر فراز ایران، یکی از عوامل اصلی بارش یعنی عامل صعود حذف می شود. بدین ترتیب بر اساس این تحلیل وقوع بارش های سنگین در این زمان از سال در ایران برخلاف شرایط عمومی جو حاکم بر این کشور است.

 اگرچه در سال ۱۳۶۶ توده مونسون بخش وسیعی از ایران را درنوردید و با ترکیب شدن با بادهای غربی بردن حاره بارش های سنگین و مخرب مرداد ۱۳۶۶ در تهران را به دنبال داشت، اما این بارش ها در روزهای اخیر از شدت و قدرت بسیار بیشتری نسبت به درازمدت برخوردار بوده و تلفات جانی و خسارات مالی فراوانی را به دنبال داشت. این اتفاق به صورت مختصر به سه شکل قابل تفسیر می باشد.

اول اینکه در گزارشی که در تیرماه ناسا ارائه کرد گرم ترین شهر جهان در جنوب ایران و شهر اهواز بوده است. همچنین طبق گزارش هواشناسی اخیر استان خراسان جنوبی و بر پایه برداشت های دمای سطح زمین که سازمان صنایع دستی و گردشگری این استان آن را اعلام کرد ، دو یا سه نقطه در شمال دشت لوت دمای ۷۳درجه را ثبت کرده که به روایتی گرم ترین نقطه کره زمین است. نتیجه اینکه در بخش های وسیعی از جنوب، جنوب شرق و شرق کشور که در بازه زمان اخیر بارش های سنگین در آن به وقوع پیوست به دنبال افزایش بی سابقه دمای سطح زمین، سامانه پرفشار جنب حاره ای ناچارا از لایه ی جو نزدیک به سطح زمین فاصله گرفته و در نتیجه در زیر آن شرایط برای صعود هوای گرم مرطوب فراهم می شود و با افزایش صعود، رطوبت موجود در جو متراکم و بارش اتفاق می افتد. این در حالیست که هر چه سامانه پرفشار جنب حاره به سطح زمین نزدیک تر باشد صعود صورت نمی گیرد و در نتیجه رطوبت موجود در جو تنها به شکل شرجی نمود پیدا می کند.

علت دوم اینکه گرمایش شدید سطح زمین در جنوب و جنوب شرق ایران منجر به شکل شکل گیری سامانه کم فشار سطح زمین شده که این کم فشار توده مونسون را که خود در حالت عادی به علت سامانه کم فشار شکل گرفته روی منطقه گنگ و سند در حال گسترش به سمت منطقه است با قدرت بیشتری مکیده و بخش های وسیعی از جنوب و جنوب شرق ایران را دربرمی گیرد.

و سومین دلیل اینکه به علت گرمایش شدید در محدوده منطقه حاره ای و جنب حاره شاهد افزایش تبخیر فرانرمالی در سطح دریاها و اقیانوس های این منطقه یعنی اقیانوس هند، دریای عمان و خلیج فارس هستیم که این رطوبت در نهایت توسط توده هوای مونسون به داخل خشکی آسیا ازجمله ایران کشیده می شود و در نهایت منجر به بارش های سیل آسا در این منطقه می گردد. بااین حال و با توجه به اینکه تحلیل ارائه شده بر اساس یک روش پدیدارشناسانه بیان شد و به عبارتی حکم فرضیه را دارد لازم است با داده های جوی مستندسازی و اعتبارسنجی شود. مع الوصف باید اشاره کرد که توده هوای موسمی علی رغم تمام خسارت های جانی و مالی فراوانی که در پی دارد و منجر به داغ دار شدن هم وطنان زیادی در مناطق تحت تأثیر شد، اما با توجه به اینکه عمده منطقه تحت پوشش این توده بارشی ازجمله محدوده بیابانی، خشک و نیمه کشور است از ارزش بالای برخوردار می باشد. نکته اول اینکه گونه های جنگلی این مناطق ازجمله گونه سودانی( کنار) و گونه تورانی( بلوط) و زیرگونه این دو گونه که به دلیل خشک سالی سال آبی جاری دچار تنش شدید شده بودند با این بارش ها یک شوک بازیابی و بازسازی را دریافت می کنند.

ولی نکته مهم اینکه، با توجه به شرایط خشن اقلیمی منطقه تحت تأثیر، این بارش ها و روان آب های ناشی از آن ها در صورت مدیریت صحیح میتواند بخشی از کمبود بارش طول سال را جبران کند. اجرای طرح های آبخیزداری ازجمله بندهای مقاوم خشکه چین، بتونی و گابیونی در مکان های مناسب ازجمله روش های کنترل سیلاب و همچنین ذخیره سازی روان آب های حاصل از ریزش های جوی حاصل از توده مونسون می باشد. همچنین هدایت روان آب ها و سیلاب ها به طرف صحاری و دشت ها خشک جهت تقویت سفره های زیرزمینی و آبخوان ها ازجمله اقدامات اصولی در مدیریت و استفاده از این توده بارشی است. در حال حاضر بخش وسیعی از دشت های ایران به خصوص در بخش های مرکزی و شرقی براثر برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی با پدیده مخرب فرونشست روبرو هستند که تقویت این سفره ها از طریق هدایت و پخش سیلاب ها در دشت ها میتواند منجر به تقویت مجدد آبخوان ها و سفره آب زیرزمینی شود. بااین حال به منظور عملیاتی شدن این پیشنهاد های نیاز به مطالعات دقیق زمین شناسی، هواشناسی، آب شناسی، ژئومورفولوژیکی و ژئوتکنیک است که باید مدنظر سازمان های مختلف و مرتبط باشد.