نگاهی به مهاجرت ایرانیان در چند دهه اخیر

صف‌های طولانی در برخی از سفارتخانه‌ها و همچنین افزایش ارباب رجوع شرکت‌ها و موسسات اعزام به خارج از کشور شاهد روشنی بر این ادعاست که «مهاجرت» به یکی ازهدف‌های اصلی برخی شهروندان ایرانی بدل شده است. با این توضیح که حدود ۱۰سال پیش مهاجرت ایرانی‌ها بیشتر حول و حوش نخبه‌ها بود و عبارت «فرار مغزها» از همین جا بر سر زبان‌ها افتاد. در همه این‌ سال‌ها قشر مرفه جامعه هم امکان مهاجرت به کشورهای اروپایی و آمریکایی را داشت اما حالا روی دیگر سکه رو شده است؛ نه نخبه‌ها و نه ثروتمندان که قشر متوسط هم به جمع قبلی‌ها اضافه شده‌اند و آینده‌شان را در خارج از مرزهای ایران جست‌وجو می‌کنند.

اما مساله دیگر مهاجرت داخلی است که بیکاری، خشکسالی، مشکلات بهداشتی، عدم توزیع عادلانه منابع، نبود سرمایه گذاری مطلوب، کمبود آب و عدم بهره گیری از سیستم های نوین کشاورزی سبب شده تا برخی از استان‌ های ایران با پدیده‌ای به نام مهاجرت داخلی مواجه شوند؛ چنان‌که عده‌ای، از موطن خود که در آنجا به دنیا آمده و زندگی کرده و تحصیل کرده، برای اشتغال و کار و زندگی بهتر، به نقاط دیگر کشور کوچ کنند. مهاجرت چه برای آنها که از ایران می‌روند و چه برای آنها که در داخل کشور جابه‌جا می‌شوند، هرچند ممکن است بتواند آنها را به آن چیزی که می‌خواهند نزدیک کند؛ اما معضلاتش بیشتر به یک رویای ناتمام می‌ماند.

نگاهی به مهاجرت ایرانیان در چند دهه اخیر

ایرانیان با واژه مهاجرت بیگانه نیستند و میل به مهاجرت در دهه‌های اخیر همواره در میان ایرانیان وجود داشته است.اما این میل با توجه به شرایط کشور در دهه‌های اخیر فراز و فرودهای زیادی را به خود دیده است. اگر از مهاجرت‌های سال‌های دور چشم‌پوشی کنیم و مهاجرت دهه‌های اخیر را مدنظر قرار بدهیم به ۴۰ سال پیش می‌رسیم. سالی که به دنبال استقرار نظام جمهوری اسلامی در کشور موجی از مهاجرت شکل گرفت. عده‌ زیادی که با حکومت جدید تضاد منافع داشتند، یا نتوانستند خود را با شرایط جدید کشور وفق دهند، چمدان‌های خود را بستند و ترک وطن و دیار خود گفتند. شاید بتوان گفت که سال به ثمررسیدن انقلاب و یکی دو سال بعد از آن اوج مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور بود.

جنگ ۸ ساله ایران و عراق نیز باعث جابه‌جایی جمعیتی چه در داخل و چه در خارج از کشور شد و عده‌ای برای در امان ماندن از جنگی که بر کشور تحمیل شده بود تن به مهاجرت دادند. البته از سوی دیگر برخی از خارج‌نشین‌ها با شروع جنگ برای دفاع از کشور، به ایران برگشتند و خود را به جبهه‌های جنگ رساندند. بعد از جنگ و استقرار نسبی آرامش در کشور موج مهاجرت‌ها کمتر شد. در زمان اصلاحات با توجه به فضای باز سیاسی که ایجاد شده بود حتی در مواردی شاهد مهاجرت معکوس بودیم و برخی از خارج‌نشین‌ها که فضای کشور را مناسب می‌دیدند به سرزمین مادری خود بازگشتند.

فراز و فرودهای مهاجرت در دهه ۸۰ و ۹۰

این ورود و خروج‌ها در دوره‌های مختلف نوسان داشته است. بعد از انتخاب محمود احمدی‌نژاد به ریاست جمهوری، مجددا بازار مهاجرت به خارج از کشور داغ شد و بسیاری از روزنامه‌نگاران و فعالان سیاسی و همچنین مردم عادی اما متمکن یا تحصیل‌کرده که وضعیت سیاسی و اجتماعی کشور را وضعیتی مطلوب ارزیابی نکردند، از کشور خارج شدند. در دوران احمدی‌نژاد به دلیل آن‌که فضا به وضعیتی نامطمئن و احتمال جنگ پیش رفته بود، خروج از کشور افزایش یافت، ولی بعد از دولت دهم و انتخاب روحانی سرعت خروج از کشور کندتر شد و شوق آمدن برخی از ایرانیان به کشور افزایش یافت.

با شروع دولت تدبیر و امید، و شعارهای انتخاباتی که اغلب بر بهبود شرایط زندگی اجتماعی و اقتصادی کشور تمرکز کرده بود، امید را در دل اغلب ایرانیان روشن کرد. موفقیت‌ در حوزه‌های مختلف در دولت روحانی در دوره اول ریاست جمهوری او به‌ویژه در سیاست خارجی و موفقیت در عقد قرارداد برجام باعث شد مردم آینده‌ای روشن را در انتظار خود ببینند و به زندگی در کشور دلگرم شوند.

اما بخت با روحانی یار نبود و با به قدرت رسیدن دونالد ترامپ در آمریکا و مخالفت‌های او با برجام که به خروج آمریکا از این توافق بین‌المللی منجر شد، ورق برگشت و در مدت کوتاهی ارز طلا و سکه گوی سبقت از همدیگر را ربودند و افزایش قیمت این ۳ عنصر اقتصادی که تاثیر آن بر کل اقتصاد بر کسی پوشیده نیست باعث شد که روز به روز التهاب زیستن در کشور بیشتر شود. در شرایط کنونی کشور عده‌ای که توان مالی و اقتصادی به آنان اجازه مهاجرت می‌دهد در حال آماده کردن مقدمات مهاجرت هستند و کسانی نیز شرایط اقتصادی مناسب برای مهاجرت ندارند یا در حسرت مهاجرت به سر می‌برند یا با چشمانی مضطرب نگران آینده هستند.

بیکاری، دلیل اصلی مهاجرت بین استانی

در این میان در فروردین ماه گذشته محققانی از کشورمان در همین رابطه، پژوهشی را به انجام رسانده‌اند که در آن مهاجرت‌های بین استانی در ایران بر اساس نتایج سرشماری‌های رسمی کشور مورد بررسی قرار گرفته و سعی شده به پرسش‌هایی در این خصوص پاسخ داده شود. این پژوهش، از طریق تحلیل ثانویه داده‌های حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران انجام شده است و داده‌های به‌دست‌آمده آن در خصوص تاثیر نرخ بیکاری، میانگین سال‌های تحصیل و جمعیت بر روی میزان مهاجرت، از طریق نرم‌افزارهای آماری، آنالیز شده‌اند. نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهند که طی دوره ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵، سهم مهاجران از کل جمعیت ۱۷.۲ نفر در برابر هر ۱۰۰نفر بوده که در دوره ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ به ۷.۴ نفر مهاجر در برابر هر ۱۰۰نفر رسیده است و بیکاری عامل اصلی مهاجرت بین استانی بوده است.

قربان حسینی، کارشناس ارشد جمعیت‌شناسی و کارشناس پژوهشی موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور می‌گوید: «در سال ۱۳۹۰، بیشترین نسبت مهاجر به جمعیت، مربوط به استان‌های خراسان جنوبی، البرز و بوشهر بوده است که جابه‌جایی زیاد جمعیت در این استان‌ها را نشان می‌دهد. اما کمترین نسبت، به استان‌های لرستان و سیستان و بلوچستان اختصاص داشته است که خود جزو استان‌های مهاجرفرست هستند یا به عبارتی مهاجرت‌های زیادی ازآنجا به مناطق دیگر صورت می‌پذیرد.» در این تحقیق مشخص شد که استان بوشهر به دلیل موقعیت اقتصادی و وجود شرکت‌های بزرگ نفتی، نیروی انسانی فعال استان‌های مجاور و مناطق دیگر را به خود جذب کرده است.

همچنین ۴۴ درصد از کل مهاجران کشور، به ترتیب مربوط به استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و البرز بوده‌اند. حسینی در بخشی دیگر از این تحقیق توضیح می‌دهد: «حدود ۵۰ درصد از مهاجران داخل استانی نیز به ترتیب برای استان‌های تهران، خراسان رضوی، فارس، اصفهان، خوزستان و مازندران بوده‌اند و ۵۰ درصد از مهاجران استان‌های دیگر کشور نیز به ترتیب وارد استان‌های البرز، اصفهان، خراسان رضوی، گیلان و مازندران شده‌اند. دلایل مهاجرت به این استان‌ها، مواردی چون تمرکز سیاسی و اداری، اشتغال، امکانات آموزشی و رفاهی، بهداشتی و به‌ویژه اقتصادی مانند امکان کسب‌وکار بیشتر، اماکن مذهبی و بالاخره آب‌وهوا بوده‌اند.»

۷۰ تا ۸۰درصد تحصیلکرده و متخصص‌اند

از سوی دیگر اظهارات مردمی نشان می‌دهد که با وجود همه مشکلات بر سر مهاجرت از ایران به دلیل افزایش تقاضا، با این حال خیلی از آنها انگیزه بالایی دارند تا در سال‌های بعدی زندگی، تحصیل و کار را در یک کشور پیشرفته دنبال کنند. هرچند مسئولان هرازگاهی اعلام می‌کنند که میزان خروج قشر تحصیلکرده از ایران بالا نیست اما آمارهای داخلی نشان می‌دهد سالانه حدود ۶۰هزار نفر از ایران مهاجرت می‌کنند که آمار سازمان ملل و صندوق بین‌المللی پول، آن را ۱۵۰ تا ۱۸۰هزار نفر برآورد کرده که ۷۰ تا ۸۰درصد آنها تحصیلکرده و متخصص هستند. همچنین بنابر آمارهای مجلس، وزارت آموزش‌وپرورش و غیره ۷۰درصد از رتبه‌های برتر کنکور، المپیادی‌ها و مدال‌آوران علمی از کشور خارج شده‌اند.

چطور امید ماندن را بازیابیم؟

اگرچه عوامل مختلفی در چنین رویه‌ای قابل بررسی است اما وقتی بین جمعیت، منابع و امکانات تعادلی وجود نداشته باشد این میزان مهاجرت داخلی و خارجی دور از ذهن نیست. وجود مشکلات اقتصادی و سیاسی از دیگر مواردی است که موجب شده آنهایی که تمایل به مهاجرت دارند آنها را از عمده دلایل تصمیم خود بیان کنند. ضمن این‌که آلودگی هوا در شهرهای بزرگ و معضلات زیست‌محیطی را هم باید به دیگر مشکلات اضافه کرد. در واقع، آنهایی که به صورت مداوم وضع کشور را رصد می‌کنند می‌دانند مشکلات زیادی آینده ایران را با خطر مواجه می‌کند، بنابراین آینده خود را در سرزمین پدر و مادری خودشان نمی‌بینند و این سرنوشت تلخ همه کسانی است که عاشق ایران هستند اما و البته امیدشان را از دست داده‌اند. سوال این که؛ برای آباد کردن این کشور چطور این امید ماندن را بازیابیم؟

آسو محمدی