منشأ بارش‌های اخیر چه بود؟

«چند شلیک مواد هسته ساز به داخل ابرهای مستعد بارش از داخل هواپیما یا پهپاد، تشکیل و رشد بلور‌های یخ و در نهایت افزایش بارندگی» این خلاصه‌ای است از روند بارورسازی ابرها که برخی رسانه‌ها شایعه کرده‌اند که سیل آسا بودن بارش‌های اخیر در نتیجه اجرای این فرآیند است. مسئولان این ادعا را رد می‌کنند. شواهد موجود هم نشان می‌دهد که بارش‌های سیل آسای بهاری نتیجه بارورسازی ابرها نبوده است اما برای بررسی فنی‌تر موضوع سراغ فرید گلکار، مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها رفته‌ایم. او می‌گوید که بارورسازی ابرها ۲ سال است که انجام نشده اما اجرای این عملیات هم شروطی دارد که با توجه به آن، ما اجازه بارورسازی در شرایط کنونی را نداشتیم.

آیا در یک ماه اخیر بارورسازی ابرها انجام شده است؟

خیر نه تنها در یک ماه اخیر بلکه در دو سال گذشته هیچ پروژه عملیاتی جدی و گسترده‌ای در کشور اجرا نشده است. تمام اقدامات ما در این مدت مربوط به تست، ایجاد زیرساخت، آزمایش و آماده‌سازی برای سال آبی ۹۹-۹۸ بوده که این سال از مهرماه ۱۳۹۸ شروع می‌شود.

ضمن آن‌که در این زمینه دو شرط برای اجرای بارورسازی ابرها وجود دارد. نخست آنکه، اگر در هر شرایطی اخطار رسمی سازمان‌های معتبر مانند هواشناسی و یا سازمان مدیریت بحران کشور صادر شود که نشان دهد افزایش بارش‌ها منجر به بروز سیل خواهد شد، بارورسازی ابرها ممنوع است. در این باره ما پروتکل توقف عملیات داریم و با هر اخطاری از این سازمان‌ها باید پروژه را متوقف کنیم. در ۲۰ سال گذشته این موضوع را رعایت کرده‌ایم و همچنان به آن پایبند هستیم.

نکته دوم که خیلی مهم است و نشان می‌دهد که بارش‌های اخیر به هیچ وجه در نتیجه بارورسازی ابرها رخ نداده، شدت و مدت اثر‌گذاری این عملیات است. بازه زمانی اثر‌گذاری بارورسازی ابرها فقط چند ساعت است. این اقدام حدود یک تا ۳ ساعت اثر بخشی دارد. موادی که در ابر تزریق می‌کنیم اثر کوتاه مدت دارد و فضایی هم که این عملیات می‌تواند پوشش دهد محدود است و در قالب همین ظرف می‌گنجد.

یعنی اگر اثرگذاری حداکثر ۲ ساعت و سرعت حرکت سامانه هم حتی ۷۰ کیلومتر بر ساعت باشد، بارورسازی فقط حدود ۱۴۰ کیلومتر اطراف خود را می‌تواند تحت پوشش قرار دهد. لذا چه مقیاس زمانی و چه مقیاس مکانی محدودیت دارد و نمی‌توان کل کشور را درگیر بارورسازی ابرها دانست.

اما اکنون شدت بارش‌ها فوق العاده زیاد است و اگر هم ما پروژه‌ای برای اجرا آماده کرده بودیم، بر اساس شرط اول اجازه اجرای این پروژه را نداشتیم.

برخی از رسانه‌ها ادعا کرده‌اند که ایران در این زمینه قراردادی با روس‌ها امضا کرده که همزمان با ورود این سامانه بارش‌زا به کشور انجام شده است، پس شما این اظهارات را رد می‌کنید؟

قراردادی که ما با روس‌ها داشتیم متعلق به سال‌های ۱۳۷۷ تا حداکثر ۱۳۸۶ بود و پروژه انتقال فناوری از روسیه متعلق به آن زمان است و از سال ۱۳۸۶ این همکاری تمام شده است. یعنی آن سال آخرین باری بود که ما پروژه مشترک با روس‌ها انجام دادیم. نه فقط روس‌ها بلکه تمام کشورها. از آن سال ما به صورت مستقل و با کمک نیروهای داخلی، تجهیزاتی که در اختیارمان بوده و هواپیما و پرسنل متعلق به کشور ایران این پروژه‌ها را دنبال کرده‌ایم و کشوری در عملیات‌های ما دخیل نیست؛ مگر در بخش مشاوره.

برخی هم مدعی شده‌اند که بارورسازی ، کار کشورهای همجوار بوده و بارش‌های آن در ایران رخ داده است. آیا امکان بارورسازی در کشورهای همسایه و وقوع بارش در ایران هست؟

خیر. به این شکل کنونی ممکن نیست. اگر فرض را هم روی این بگذاریم که کشور هم‌مرز با استان‌های ما این اقدام را انجام داده، نباید بارش‌های سیل آسا را دراستان‌های مرکزی مشاهده می‌کردیم. برای مثال کشوری که می‌توانسته است در بارش‌های خوزستان اثر بگذارد عراق بوده یا از منطقه خلیج فارس این کار را انجام داده است. اما اگر توطئه علیه ایران بوده نباید عراق هم درگیر سیل می‌شد. یا در مورد ترکیه و افغانستان که خودشان هم درگیر سیل شدند. الآن خیلی از مناطق عراق هم سیل زده شده‌اند.

ضمن آن‌که از لحاظ زمان و وسعت همان‌طور که اشاره شد، آثار باروری ابرها خیلی کمتر از آنچه رخ داد، است. وسعت عملیات از نقطه‌ای که پروژه بارورسازی اجرا می‌شود، ۱۵۰ کیلومتر می‌توانست باشد، اما ما در استان‌های مرزی فقط گرفتار سیل نشدیم. در شرق، جنوب، شمال، غرب و مرکز کشور درگیر سیل شدیم و احتمال تکرار این فاجعه هنوز در روزهای آتی وجود دارد. اگر بارش‌های اخیر نتیجه بارورسازی ابرها در کشورهای همجوار بود، دراستان‌هایی مثل سمنان، اصفهان و فارس نباید سیل رخ می‌داد. ۲۵ استان کشور این فاجعه را تجربه کردند. آیا تمام این استان‌ها مرزی هستند؟

قبول دارم که امکان دارد و می‌شود در مرز بارور‌سازی ابرها انجام شود و در ایران بارش ها اندکی بیشتر شود اما در یک مدت زمان محدود و برای یک فاصله مشخص. الآن چند روز است که در یک فضای گسترده برای مدت طولانی شاهد بارش هستیم.

یکی از اساتید در این باره می‌گفت «خشکسالی حاصل تغییرات اقلیمی است اما وقتی رخ می‌دهد، مردم دنبال عوامل فراطبیعی می‌گردند و ترسالی هم می‌شود به دنبال همین هستند.» درحالی که سیل در هر کشوری ممکن است رخ دهد. ربطی به پیشرفته و توسعه یافته بودن کشور ندارد.

آیا در نقشه‌های هواشناسی امکان مشاهده این بارش‌های سیل آسا بود؟

بله. پیش‌بینی‌های بلند مدت اقلیمی که برای ۳ تا ۶ ماه گذشته بود، نشان می‌داد که بارش‌ها در مقطع کنونی بالاتر از نرمال است هرچند که پیش‌بینی‌ها به این اندازه نبود. اما در پیش‌بینی‌های هواشناسی که کوتاه مدت و کمتر از ۱۰ روز را گزارش می‌دهد و دقت بیشتری دارد، نسبت به این پدیده هشدار داده بودند. این پیش‌بینی‌ها در ۳ روز مانده به وقوع بارش دقت بسیار بالاتری دارد مشخص بود که قرار است بارش‌های بالاتر از حجم نرمال رخ دهد. همه اخطارها براساس این پیش‌بینی ها بود.

به شما اخطار داده بودند که بارورسازی ابرها انجام نشود یا اینکه می‌دانستند مرکز،عملیاتی برای اجرا در این بازه زمانی ندارد؟

خیر اخطاری دریافت نکرده بودیم اما ما همیشه اطلاعیه‌های هواشناسی را دریافت می‌کنیم و آن را در دستور کار قرار می‌دهیم. اگر قرار بود بارورسازی انجام دهیم مطابق با این اطلاعیه متوقف می‌شد.

چرا در دو سال گذشته که با مشکل کم آبی نیز مواجه بودیم پروژه‌ای جدی برای باروری ابرها اجرا نشد؟

سال آبی ۹۷-۹۶ مشکل مالی شدید داشتیم. بسیار هم این مشکل جدی بود. نقدینگی خیلی دیر به دستمان رسید و آن زمان هم نمی‌شد قرارداد برای تأمین هواپیما و تجهیزات ببندیم.

در سال آبی ۹۸-۹۷ هم به خاطر شرایطی که داشتیم، نیاز بود از تجهیزات و امکانات جدید استفاده کنیم؛ چراکه شرکتی که قبلاً با آن کار می‌کردیم دیگر حاضر به ادامه فعالیت نبود. بایستی جایگزین پیدا می‌کردیم. توافقات برای این کار هم باید در سطح عالی انجام می‌شد که خیلی پیشرفت خوبی نداشت.

در نهایت پروژه‌ها عملیاتی نشد و فقط توانستیم زیرساخت‌های تجهیزات را فراهم کنیم که برای سال جدید ۹۹-۹۸ آمادگی داشته باشیم. اگرچه هنوز چند ماه تا پایان سال‌جاری آبی باقی مانده است اما عملیات بارورسازی ابرها در دستور کار نیست. قطعاً برای سال آبی آتی همه تلاشمان را می‌کنیم و با یک گستردگی قابل توجهی پروژه‌ها را دنبال خواهیم کرد. امیدواریم که در سال جدید آبی هم شاهد ترسالی و بارش‌های مؤثر باشیم اما واقعیت این است که در حالت عادی و نرمال میزان بارش‌های کشور ما یک سوم میانگین جهانی است.

ایران یک کشور خشک و نیمه خشک است و اگر بارش هایش ۳ برابر میانگین بلند مدت نیز باشد بازهم یک کشور معمولی و از نظر بارش یک کشور حد وسط خواهد شد.

آیا وضعیت سدها و رودخانه‌های ما اجازه بارورسازی در سال آتی را خواهد داد؟

در سیاست‌های کلی کشور حتماً باید مباحثی نظیر رسوب زدایی بستر رودخانه‌ها و بازکردن مسیل‌ها و پاکسازی حاشیه رودخانه‌ها مد نظر قرار بگیرد و این اهداف در برنامه بلند مدت تأثیر بگذارد. اما در بحث بارورسازی ابرها میزان بارش را ۱۵ تا ۲۰ درصد افزایش می‌دهد و مشکلات خاص نظیر سیل را به دنبال نخواهد داشت. نوسانات بارش نسبت به پیش‌بینی‌ها هم معمولاً این میزان است. یعنی بارش‌ها معمولاً ۱۵ تا ۲۰ درصد کمتر یا بیشتر از پیش بینی هاست. پروژه‌هایی که ما اجرا می‌کنیم هم درهمین بازه است و امکان ۲ یا ۳ برابر کردن بارش‌ها با بارورسازی ابرها وجود ندارد.

سیستان و بلوچستان یکی از استان‌هایی است که با کمبود منابع آبی مواجه است. اما در بارش‌های اخیر این استان هم نسبت به سال گذشته با افزایش نزولات جوی همراه بود. چرا از این فرصت برای بارور کردن ابرهای این حوزه استفاده نکردید؟

بارورسازی ابرها روش خیلی منعطفی است و با طبیعت بسیار سازگاری دارد. اما شروطی نیز دارد. باروری ابرها وابسته به ابرناک بودن منطقه و مستعد بودن ابرها برای بارورشدن است. یعنی اگر ابر مستعدی در منطقه‌ای باشد، می‌توانیم بارش را اضافه کنیم. اما اگر درمنطقه‌ای خشکسالی بود و ابر بارش زایی وجود نداشت، امکان این بارورسازی وجود ندارد. در مطالعات امکان سنجی این استان از نظر دارا بودن ابرهای مستعد امتیاز پایینی آورده است.

همچنین ابرهای منطقه سیستان و بلوچستان متفاوت از سایر بخش‌های کشور است. ابرهایی عموماً از نوع گرم دارد و بیشتر فعالیت‌های ما روی ابرهای سرد انجام می‌گیرد.

با این حال کشور ما در وضعیتی است که نباید هیچ فرصتی را از دست داد. اما حقیقت این است که هیچ تقاضای رسمی از مسئولان سیستان و بلوچستان برای بارورسازی دریافت نکرده‌ایم. اگر درخواستی دریافت کنیم حداقل مانند سایر استان‌ها می‌توانیم مطالعات امکان سنجی خوبی در این منطقه انجام دهیم. اگرچه امکانات ما و گستره فعالیت‌هایمان بسیار محدود است.

به‌طور کلی بارورسازی ابرها در چند کشور دنیا انجام می‌شود؟

بیش از ۶۰ کشور در دنیا از این فناوری برای افزایش بارش و سرکوب کردن تگرگ استفاده می‌کنند. البته در این آمارها بنده امریکا را که چندین ایالت دارد و هر ایالت چندین پروژه متفاوت در زمینه بارورسازی ابرها اجرا می‌کند، یک مورد در نظر می‌گیرم. در اروپا هم از این فناوری برای تگرگ زدایی و مه زدایی استفاده می‌کنند و اکثراً در زمینه بارورسازی ابرها به منظور افزایش بارش فقط تست، آزمایش و تحقیقات انجام می‌دهند.

عطیه لباف