روزنامه اعتماد نوشت: در سالهای اخیر، پدیدهای خزنده و بیسروصدا در سراسر کشور در حال گسترش است؛ پدیدهای که در ظاهر، با نام «کمک به نیازمندان» شناخته میشود، اما در باطن، میتواند به یکی از خطرناکترین اشکال فریب اجتماعی، تخریب اعتماد عمومی و شکلگیری اقتدارهای غیررسمی بدل شود.
فضای مجازی، به ویژه شبکههای اجتماعی، بستری شده است که افراد یا گروههایی بدون هیچگونه مجوز، نظارت، شفافیت مالی یا پاسخگویی، اقدام به جمعآوری مبالغ هنگفت از مردم میکنند. این اقدامات معمولا با روایتهایی انجام میشود که غالبا قابل راستیآزمایی نیستند: کمک به بیماران سرطانی، زندانیان محکوم به اعدام، کودکان محروم، بیخانمانها یا دانشآموزان مناطق دورافتاده.
مساله اصلی فقط جمعآوری پول نیست؛ مساله، روایتسازی حرفهای از رنج است. دروغ، وقتی در لباس حقیقت عرضه میشود، زیباتر به نظر میرسد و چشم مخاطب را میگیرد؛ در حالی که حقیقت، چون عریان است، زشت و کمجاذبه جلوه میکند. این تفاوت، همان سلاحی است که اعتماد عمومی را بدون جنگ و زد و خورد میبلعد. روایتهای جعلی سریعتر از واقعیت منتشر میشوند، اعتماد را جذب میکنند و آن را در مسیر دلخواه جریاندهندگان قرار میدهند. در بسیاری از موارد، نشانههای صحنهسازی آشکارند: چهرههای تکراری، دیالوگهای تمرین شده، روایتهای مشابه در زمانها و مکانهای مختلف. اینجا دیگر با کمک به رنج واقعی مواجه نیستیم؛ بلکه با تولید رنج ساختگی و نمایش انسانها به عنوان ابزار رسانهای روبهرو هستیم. این پدیده، به ظاهر خیرخواهانه و انسانی، در حقیقت، پایههای اخلاقی و اعتماد اجتماعی را میخورد و آن را برای سوءاستفادههای بعدی آماده میکند.
وقتی این رفتارها تکرار شود و با واکنش موثر مواجه نشود، به تدریج عادی میشود و حتی شکل یک شغل کاذب به خود میگیرد؛ شغلی بدون مالیات، بدون مجوز، بدون حسابرسی و بدون مسوولیت. افراد بدون پرداخت هیچ هزینهای، درآمدهای هنگفتی به دست میآورند و در عین حال، اعتماد عمومی را به خدمت خود درمیآورند. مردم نه تنها پول میدهند، بلکه محتوا را بازنشر و از عاملان حمایت میکنند؛ بدین ترتیب یک لشکر خاموش و وفادار شکل میگیرد. در مرحله خطرناکتر، این افراد از «کنشگر خیرخواه» به «سلبریتی نجاتبخش» تبدیل میشوند؛ خود را منجی معرفی میکنند، رسانه مستقل میسازند و شبکهای از دنبالکنندگان وفادار شکل میدهند. این لشکر نه سازمان رسمی دارد و نه ساختار آشکار، اما گوشبهفرمان و اثرگذار است. پیام پنهان این جریانها، هر چند بیسروصدا، بسیار مخرب است: «نهاد رسمی ناتوان است؛ اگر ما نباشیم، هیچ کس کاری نمیکند.» این پیام، به تدریج اعتماد مردم را از نهادهای رسمی سلب میکند و پایههای اعتماد عمومی را مانند موریانه، آرام و نامرئی میجود.
از منظر حقوقی، جمعآوری کمکهای مردمی بدون مجوز، خلأ نظارتی و قانونی آشکاری دارد. استفاده از روایتهای احساسی، تصاویر و داستانهای ساختگی، مصداق فریب سازمانیافته و تحصیل مال از طریق وسایل متقلبانه است. سوءاستفاده از اعتماد عمومی و تخریب اعتماد به نهاد رسمی، یک تهدید ساختاری برای نظم اجتماعی محسوب میشود. مسوولیت مستقیم با افرادی است که اقدام به جمعآوری و استفاده از وجوه کردهاند، اما نقش تسهیلکننده شبکهها و پلتفرمهای مجازی نیز نباید نادیده گرفته شود. فقدان شفافیت، عدم حسابرسی و نبود الزام قانونی برای گزارشدهی، امکان سوءاستفادههای گسترده را فراهم میکند. تجربه ثابت کرده برخورد موردی و پسینی کافی نیست؛ ایجاد چارچوب قانونی دقیق و نظارت موثر پیش از نهادینه شدن این جریان، ضروری است. در غیر این صورت، رفتارهایی که امروز به ظاهر خیرخواهانه است، فردا میتواند به شبکهای خطرناک و نفوذی تبدیل شود که کنترل آن دشوار خواهد بود.
- 14
- 1
