لباس ورزشی پوشیده. شیشه آب را به کمرش بسته و تندتند قدم می‌زند. آنقدرسریع حرکت می‌کند که چند باری صدایش میکنم اما متوجه نمی‌شود. سرانجام عرق‌ریزان می‌ایستد و به حرف‌هایم گوش می‌دهد. در پارک بانوان هستیم. ناهید ۲۸ ساله است. هفته‌ای چند بار به پارک ویژه زنان می‌آید تا راحت بتواند بدود. سؤال اول را که می‌پرسم با لبخند می‌گوید، می‌خواهی درباره تفکیک جنسیتی بنویسی؟ می‌گوید با این بحث‌ها بیگانه نیست.
درست فهمیده ،می‌خواهم نظرش را درباره تفکیک فضاها بین دو جنس زن و مرد بدانم. موضوعی که حتماً شما هم به آن فکر کرده‌اید. تفکیک فضاهای ورزشی، محیط‌های آموزشی، پارک‌ها و اتوبوس‌ها و گاهی حتی در معابر یک محیط دانشگاهی. نمی‌دانم شما جزو کدام دسته هستید آنهایی که طرفدار تفکیک جنسیتی هستید یا مخالفش؟ مثلاً شما از طرفداران حضور زنان در ورزشگاه‌ها هستید یا از مخالفانش؟ بحثی که در سال‌های اخیر حسابی چالش‌برانگیز شده. موافق داشتن پارک مجزا برای زنان هستید یا مخالفش؟ اصلاً شما از آنهایی هستید که از واگن‌های ویژه بانوان در مترو تهران استفاده می‌کنید یا واگن‌های عمومی؟ راه دور نرویم جام جهانی فوتبال آغاز شده، شما دوست دارید در سینماها کنار زنان و مردان فوتبال تماشا کنید یا فضای تک جنسیتی را ترجیح می‌دهید؟
تغییر عرف و قانون به‌جای تفکیک و جداسازی
ناهید روی نیمکت نشسته و شیشه آبش را قلپ‌قلپ سر می‌کشد: «من هم مثل خیلیهای دیگر فکر میکنم که توسعه پارک‌های بانوان نباید اولویت دولت باشد. اما دست کم زن‌ها در اینجا امکان برداشتن حجابشان را دارند و می‌توانند آزادانه از نور آفتاب استفاده کنند، راحت ورزش کنند... برای همین نمی‌توانم کاملاً مخالفش باشم. اینکه اینجا هستم شاید دلیل محکمی باشد که مخالف وجودش نیستم چون از امکاناتش استفاده میکنم. من عاشق ورزش کردنم و مثل خیلیهای دیگر دوست دارم به ورزشگاه بروم. همیشه برایم سؤال بوده که چرا این همه در تفکیک این فضاها اصرار هست؟»
منیر و سارا دو زن دیگری هستند که در همین پارک با آنها گفت‌و‌گو میکنم. آنها از اینکه پارک‌های بیشتری ویژه زن‌ها ساخته شود استقبال می‌کنند. اما منیر فوری می‌گوید: «امنیت زن‌ها در همه مکان‌ها باید تأمین شود. این طور نباشد که کم کم بگویند همه زن‌ها بروند به پارک‌های خودشان. ولی فعلاً در این پارک‌ها خانم‌ها راحت‌ترند. هرچند ما همیشه هم به این پارک نمی‌آییم. خیلی اوقات خانوادگی می‌رویم پارک‌های عمومی.»
با مونا اما در یک باشگاه ورزشی حرف می‌زنم، جایی که او ترجیح داده برای ورزش کردن انتخاب کند: «راستش اصلاً نسبت به پارک ویژه بانوان حس خوبی ندارم. وقتی آنجا می‌روم حس میکنم ما زن‌ها موجوداتی هستیم که در این پارک‌ها ساعتی وقت برای هواخوری گرفته‌ایم، مثل زندانی‌ها. یعنی انگار به ما لطف کرده‌اند. همه پارک‌ها باید طوری باشد که زن‌ها در آن احساس امنیت کنند. شاید بهتر باشد به جای پارک‌های دیوارکشی شده، قوانین را اصلاح کنند. روی فرهنگ عامه کار کنند. به جای اینکه در ورزشگاه‌ها را به رویمان ببندند، بگذارند ما زن‌ها و مردها در کنار هم به فضای درک متقابل برسیم.»
دختر جوان از استفاده همیشگی‌اش از واگن‌های زنانه مترو می‌گوید: «من همیشه از این واگن‌ها استفاده میکنم، اما دوست دارم به ورزشگاه هم برای تماشای فوتبال بروم. احساس میکنم در جامعه ما بیشتر زن‌ها دوست دارند از فضاهای حمل و نقل تک جنسیتی استفاده کنند چون ما به آنها عادت کرده‌ایم. همان طور که خیلی‌هایمان به ورزشگاه ۱۰۰ هزار نفری که پر از مرد است عادت کرده‌ایم اما واقعیت این است که آدم‌ها به هر تغییری خو می‌کنند.»
خیلی از زنانی که با آنها حرف می‌زنم از تفکیک و جداسازی در واگن‌های مترو راضی‌اند. آنها تأکید می‌کنند در این واگن‌ها آرامش بیشتر و احساس راحتی دارند. ضمن اینکه کسی آنها را مجبور نکرده که حتماً وارد این واگن‌ها شوند.هرچند خیلی از آنها با تفکیک جنسیتی در ورزشگاه‌ها مخالفند و دوست دارند حضور در ورزشگا‌های ورزشی را تجربه کنند.
زن دیگری می‌گوید کاش به ما این اجازه را بدهند که خودمان تصمیم بگیریم در کدام فضا حضور داشته باشیم و در کدام فضا حضور نداشته باشیم. درحال حاضر تصمیم گرفتن از جانب ما و وضع قانون و اجرای آن با در نظر گرفتن خواست ما کاملاً بی‌معناست. اتفاقی که الان در ورزشگاه‌ها افتاده.
مخالفان و موافقان تفکیک جنسیتی چه می‌گویند؟
تفکیک جنسیتی یکی از پر سر و صداترین موضوعاتی است که در سال‌های اخیر درباره‌اش بحث شده. تفکیک جنسی و جنسیتی چه تفاوت‌هایی با هم دارند و معنای دقیقشان چیست؟
سونیا غفاری، پژوهشگر حوزه زنان در این باره برایمان بیشتر توضیح می‌دهد: «تفکیک جنسیتی در زمینه‌های مختلف مثل آموزش، محل کار، اماکن ورزشی و... مختصات خود را دارد و بسیار هم بحث برانگیز است. ابتدا بد نیست تفاوت جنس و جنسیت را بدانیم؛ کلمه جنس یک کلمه بیولوژیکی است که به تفاوت آناتومی و جسمی افراد اشاره دارد. درحالی که جنسیت به نقش‌های اجتماعی که به هر جنس محول شده و ویژگی‌هایی که به هرجنس منتسب شده مرتبط است. بنابراین زمانی که از تفکیک جنسی صحبت می‌کنیم منظور تفکیک زنان و مردان به معنای مشخص آن است. مثلاً سرویس‌های بهداشتی، تفکیک جنسی می‌شوند اما مثلاً زمانی که توزیع نامناسبی از زنان و مردان در یک شغل وجود دارد آن را تفکیک جنسیتی می‌نامند.»
به‌گفته او اینجا ما از تفکیک جنسیتی صحبت می‌کنیم که این تفکیک انواعی دارد. می‌تواند عرفی یا قانونی، تحمیل شده یا حتی داوطلبانه باشد. این موضوع مخالفان و موافقانی هم دارد. برخی موافقان از جنبه اخلاقی به قضیه نگاه می‌کنند و رعایت آن را برای افراد مهم می‌دانند. برخی نیز بر موضوعاتی چون حفظ امنیت یک جنس یا متفاوت بودن نیازها و علایق زنان و مردان تأکید بیشتری دارند. در سوی دیگر مخالفان تفکیک جنسیتی اساساً موضوع را متضاد با دو دیدگاه بالا نمی‌دانند و معتقدند اتفاقاً جداسازی افراطی می‌تواند تأثیرات مخربی به‌جا بگذارد که با هر دو دیدگاه منافات دارد.
اما آنچه غفاری نظر مخالفان می‌داند این‌گونه است: «مخالفان معتقدند وقتی این تفکیک‌ها به حوزه‌هایی مثل اماکن ورزشی، محیط‌های آموزشی عالی و... می‌رسد می‌تواند نابرابری‌هایی ایجاد کند. ضمن اینکه آنچه مردانه یا زنانه تعریف می‌شود گاهی فقط یک تعریف اجتماعی است.
مثلاً تقسیم فضاهای ورزشی به این معناست که لزوماً مردان به یک نوع ورزش خاص و حضور برای استفاده از آن فضا مجازند و در مقابل همه زنان به علت علاقه نداشتن و زنانه نبودن این نوع ورزش نیاز به حضور در آن ندارند. مخالفان تفکیک، این استدلال و همگن بودن زنان و مردان را نادرست می‌دانند و می‌گویند با این نگاه، رفتار تبعیض آمیزی شکل می‌گیرد که علاقه عده زیادی از افراد را نادیده می‌گیرد. همچنین این گروه بر این باورند که تفکیک جنسی کلیشه‌های جنسیتی را افزایش می‌دهد و به عدم شناخت دو جنس از یکدیگر دامن می‌زند. روانشناسان اجتماعی بر این باورند برخی تفکیک‌ها موجب می‌شود دو جنس از همدلی کافی و درک نیازهای یکدیگرعاجز بمانند که در نهایت روابط انسانی دو جنس را تحت تأثیر قرار می‌دهد.» به اعتقاد این کارشناسان افزایش طلاق و مخدوش شدن روابط خانوادگی عملاً نتیجه واداشتن زنان و مردان به قهر بودن و تفکیک افراطی فضاهای مختلف آموزشی و ورزشی و فرهنگی است.
غفاری در تعریف رویکردهای مختلف، به دیدگاه لیبرالی در این زمینه هم اشاره می‌کند: «در این دیدگاه تأکید می‌شود که افراد خودشان باید مسیر و روند حضور در فضاهای عمومی را انتخاب کنند و فرد یا افرادی مثلاً در قالب دولت‌ها نباید این انتخاب‌ها را تنظیم کنند و تحمیل کردن آن به افراد نقض حقوق فردی محسوب می‌شود. لیبرال‌ها معتقدند افراد به‌صورت طبیعی و فرهنگی ممکن است تصمیم‌های متفاوتی برای حضور یا حضور نداشتن در فضاهای مختلف عمومی اتخاذ کنند و باید فرصت برای هردو جنس مهیا باشد تا آنها به‌صورت مستقل انتخاب کنند. درغیر این صورت مشارکت و حضور یک بخش از جامعه از بین می‌رود و تبعیض متوجه بخشی می‌شود که محروم است.» غفاری تأکید می‌کند درنهایت می‌توان موارد تفکیک را براساس محیط و حوزه مورد نظر و براساس شواهد موجود بررسی و نتایج آن را ارزیابی کرد.
تفکیک جنسیتی با توجیه خیر‌خواهی
«با اینکه امروزه زنان به توانمندی‌های قابل توجه فردی در زمینه‌های مختلف ازجمله اشتغال و تحصیل دست یافته‌اند و برای حضور مؤثر و فعال در فضاهای عمومی تلاش می‌کنند، باز هرچند وقت یکبار قواعد رفتاری تازه‌ای در زمینه جداسازی و ممنوعیت آنها از حضور در برخی فضاهای عمومی مطرح می‌شود.» پردیس عامری، جامعه شناس که از مخالفان تفکیک جنسیتی است اینها را می‌گوید.
وی اضافه می‌کند: «گرچه اغلب این تفکیک‌ها با توجیهاتی خیرخواهانه همراه هستند یا در مواردی مانند پارک بانوان اینطور بیان می‌شود که خود زنان تمایل به این تفکیک‌ها دارند، اما آنچه در تحلیل‌های علمی لازم است بدان دقت شود، فرهنگی است که در پس این اقدامات وجود دارد و حتی از ابتدای کودکی و در محیط خانواده هم تا حدی دیده می‌شود. دیدگاه‌هایی مثل اینکه دختربچه‌ها و پسربچه‌ها در سروده‌های کودکانه موش و شیر خطاب می‌شوند و از همان زمان گویی با تقسیم قدرتی نابرابر، جامعه پذیر می‌شوند.»
او معتقد است: «طرفداران هر نوع جداسازی، محدودیت و ممنوعیت حضور زنان در عرصه‌های عمومی، با برهم ریختن آرایش اجتماعی از طریق اعمال قدرت، برای از بین بردن فضای انسانی کوشش می‌کنند با اعمال اراده بر مکان‌های عمومی، تغییرات مبتنی بر باور خود در جامعه را شکل دهند. همه اینها در حالی است که زنان امروز دارای مطالبات جدید و جدی هستند. بنا به تبیین‌های معرفت شناختی، رویکرد رهایی بخش در مسیر برابری‌های انسانی در سطح جامعه، از تحلیل گزاره‌های مختلف در باب مسأله حضور آزادانه زنان در اماکن عمومی حاصل می‌شود.
باورهای موجود در اخلاق اجتماعی، در مواردی بر نهی زنان از حضور در جامعه تحت سلطه مردانه تأکید می‌کنند تاجایی که این نگرش در رده‌های مدیریتی هم وجود دارد و موجب شده که علی رغم تجارب متعدد حضور، افزایش تعداد زنان در دانشگاه‌ها، افزایش فعالیت‌های شغلی و ورزشی آنها، بازهم تأکیداتی برای جداسازی براساس جنس و جنسیت و محدودیت و ممنوعیت خاص آنها از امکانات فراغتی به میان آید. مواردی مثل منع حضور زنان در استادیوم والیبال، منع حضور زنان در قهوه‌خانه‌ها، شایعاتی که گاهی مبتنی بر منع حضور زنان مثلاً در برخی سینماها و مکان‌های خاص دیده می‌شود یا جداسازی جنسیتی در فضاهای کاری و حتی پارک بانوان و نوبتی به ورزشگاه بردن زنان که همه در لفافه و پوشش خیرخواهانه اما کاملاً خلاف روال دستیابی به برابری است.»
او تأکید می‌کند: «باورهایی اخلاقی مبتنی بر مشکل ساز بودن حضور زنان در مکان‌های عمومی، موجب شده حساسیت برای حضور آنها در زمینه‌های کاری و فراغت و حتی تا جایی که می‌شنویم حضور در برخی محافل خاص و البته حضور در قهوه‌خانه‌ها و سایر جاهای خاص برانگیخته شود.
اما لازم به تأمل است که در مسأله به دست نیاوردن سهم مناسب از منابع مختلف از جمله فضاهایی که در جامعه حق عمومی هستند به‌دلیل جنس و جنسیت، تداوم نابرابری‌ها، چنانچه قوانین یا گروه‌های صاحب قدرت جامعه به جای سعی در برقراری رویه‌ای به دور از مشروعیت دادن به نابرابری‌ها، با این انگاره همراهی کنند، تبعیضی مضاعف ایجاد می‌شود. تبعیضی که موجب می‌شود زنان جامعه نتوانند از موقعیت‌های حضور در فضاهای اجتماعی استفاده کنند و درنهایت محدود و محدودترشوند.»
این پژوهشگر حوزه زنان معتقد است محدود و ممنوع کردن حضور زنان درعرصه‌های عمومی، بر اساس گزاره‌هایی ظاهراً اخلاقی مبتنی بر باورهای هراس انگارانه از حضور زنان و به طورکلی هویت زنانه در جامعه است: «این گزاره‌ها فاقد هر نوع ضمانت عملی برای پیش‌بینی و کنترل پیامدهای این نوع اقدامات است.
اما این باورها که گویی نهادینه شده‌اند و در میان برخی اقشار زنان هم گاهی طبیعی قلمداد می‌شوند، ریشه در همان تابوها، ترس‌ها یا کلیشه‌های کم توان دانستن زنان دارد. البته که حذف از فضای عمومی پیامدهای حاشیه‌ای شدن را برای گروه‌های مختلف اجتماعی و اقشار مختلف زنان در پی دارد و تحت هر عنوانی حتی به بهانه پارک بانوان که گفته می‌شود امکانات خاص است، در بستر فرهنگی اجتماعی فعلی ما که باید مسیر زیست آزادانه و برابر زنان هموار شود، این اقدامات مردود هستند و سیاست حذفی به حساب می‌آیند.»
قرار است با گسترش دامنه تفکیک به کافه‌ها و سینماها و پارک‌ها و... چه چیزی به دست آوریم؟ امنیت و آرامش؟ حفظ کیان خانواده یا...؟ بد نیست به این پرسش‌ها فکر کنیم وگرنه از کجا معلوم دلسوزانه امنیت و اخلاق را برباد دهیم.
ترانه بنی یعقوب
- 11
- 4
