دولتهاي حوزه نيل در گذشته از ميزان نياز خود به آب اين رودخانه اطلاع نداشتند و ازهمينرو فقط به مقدار اندکي از آب اين رودخانه براي مصارف شرب و کشاورزي بسنده ميکردند.
هماکنون به دليل توسعه طرحهاي کشاورزي درپي افزايش جمعيت، اين رويکرد به سمت استفاده بيشتر از آب نيل که پيامدهاي آن آشکار شده، تغيير يافته است. کارشناسان ميگويند مصر تا سال ۲۰۵۰ نيازمند ۲۱ ميليارد مترمکعب آب فراتر از سهميه کنونياش خواهد بود در غيراينصورت نميتواند نيازهاي جمعيت خود را تأمين کند.
همانگونه که دولتهاي حوزه دهانه رود نيل با ايجاد سد (مانند سد آسوان در مصر و برخي سدها در سودان) درپي استفاده بهينه از آب رود نيل مانند توليد برق و استفاده براي مصارف کشاورزي هستند، برخي کشورهاي سرشاخه نيل مانند اتيوپي و اوگاندا نيز درپي ساخت سد براي توليد انرژي برق هستند.
اتيوپي بهعنوان يکي از سرشاخههاي اصلي رودخانه نيل در برنامه پنج ساله دوم خود (۲۰۱۵- ۲۰۲۰) درصدد است تا توليد برق خود را از ۲۲۰۰ مگاوات به بيش از ۱۷ هزار مگاوات برساند.
با توجه به ظرفيت ۶ هزار مگاواتي توليد برق سد نهضت نهتنها اتيوپي به خودکفایي درزمينه توليد برق دست خواهد يافت بلکه به يک صادرکننده برق در منطقه حتي به مصر تبديل خواهد شد. انتخاب نام نهضت (رنسانس) توسط اتيوپي براي اين سد، تصادفي نبوده و آنچه در حال شکلگيري است، رنسانس اتيوپي بهعنوان قدرت منطقهاي مجهز به آن ويژگيهایي بوده که تاکنون نداشته است. براساس اعلام برخي رسانهها، باوجود مخالفتهاي مصر، آبگيري سد نهضت اتيوپي از تير سال جاري و با شروع فصل بارندگي در سرشاخههاي نيل شروع شده است.
با توجه به اينکه مصر، آخرين کشور در حوزه آبي رودخانه نيل است، آن کشور خود را بزرگترين متضرر احداث سد مزبور ميداند. اتيوپي، ساخت اين سد را در آوريل ۲۰۱۱ آغاز کرد و اخيرا آبگيري آن شروع شده است. سد نهضت با مخزن حدودا ۷۰ ميليارد مترمکعبي با ۶ هزار مگاوات ظرفيت، بزرگترين سد قاره آفريقا و دهمين سد جهان درزمينه توليد برق خواهد بود که سه برابر توليد برق سد آسوان ميباشد. اين سد در منطقه مرزي اتيوپي و سودان ساخته ميشود و داراي ۱۴۵ متر ارتفاع و ۱۸۰۰ متر طول تاج است. پروژه ساخت سد نهضت با هزينه ۸,۴ ميليارد دلار توسط شرکت ايتاليايي ساليني اجرا شده است.
تاريخچه تقسيم آب نيل
اتيوپي تأمينکننده ۸۰ درصد و اوگاندا ۲۰ درصد آبهاي نيل را تأمين ميکنند. به دليل آب بسيار زياد نيل، قرنها آب نيل، کفاف استفاده مردم اطراف آن را ميداد. در تمام اعصار و قرون مصر، مهمترين استفادهکننده از رودخانه نيل بود. براساس توافقنامههاي ۱۹۵۹ مصر و سودان ۵۵,۵ ميليارد مترمکعب حقابه مصر و ۱۸,۵ ميليارد مترمکعب حقابه سودان در نظر گرفته شد.
با درنظرگرفتن آورد متوسط سالانه رودخانه که ۸۴ ميليارد مترمکعب است، ۱۰ ميليارد باقيمانده برابر است با حجم بخار آب در سطح درياچه سد آسوان که در سال ۱۹۶۴ آبگيري شد. بهاینترتيب، هيچگونه سهميهاي براي اتيوپي و ساير کشورهاي بالادست حوزه رودخانه در نظر گرفته نشده است. در سال ۱۹۹۹ميلادي، ۹ کشور بروندي، کنگو، مصر، اتيوپي، سودان، کنيا، رواندا و اوگاندا توافقنامه «ابتکار دولتهاي حوزه نيل» را امضا کردند.
درپي افزايش تنش در روابط اين کشورها و کاهش شديد ميزان آب، جلسات متعددي برگزار شد تا اينکه در سال ۲۰۱۰، توافقنامه «عنتيبي» بهمنظور تعيين چارچوب همکاري و اصلاح توافقنامه قبلي نيل به امضا رسيد. در امضاي اين توافقنامه، ۶ کشور بروندي، اتيوپي، کنيا، رواندا، تانزانيا و اوگاندا بهعنوان کشورهاي حوزه منبع نيل مشارکت داشتند اما دو کشور مصر و سودان بهعنوان دو کشور حوزه دهانه رود نيل با بيان اينکه حقوق آنها ناديده گرفته شده از امضاي آن خودداري کردند.
دلایل مخالفت مصر با ساخت سد نهضت:
آبگيري سريع سد نهضت در طول سه سال با توجه به مخزن حدودا ۷۰ ميليارد مترمکعبي (حجم مخزن سد از ۶۳ تا ۷۴ ميليارد مترمکعب برآورد شده) نيازمند کاهش يکسومي آورد رودخانه است که اين اقدام به معناي کاهش ۵۰ درصدي سهميه کنوني مصر از نيل بوده که تأثيرات بسيار مخربي بر مصر خواهد داشت. ذخيره آب در سد نهضت عملا موجب کاهش توان سد آسوان در توليد برق خواهد شد که با توجه به بحران انرژي در مصر و گراني اخير بهاي سوخت در آن کشور، عملا مصر را با بحران جدي درزمينه برق و انرژي روبهرو خواهد کرد.
ذخيره حدود ۷۰ ميليارد مترمکعب آب در پشت يک سد به معناي تهديد دائم مناطق پاييندست است و درصورتيکه به دليل حمله نظامي يا سيلابهاي ويرانگر سرشاخههاي نيل، سد نهضت بشکند، عملا همه شهرهاي مسير تا درياي مديترانه نابود خواهد شد.
سد نهضت موجب تبخير مقدار قابلتوجهي از آب رودخانه و در نتيجه کاهش آورد رودخانه است. تخمين زده ميشد هر سال حدود ۱۰ ميليارد مترمکعب که حدود يکهشتم آب نيل است در درياچه سد آسوان تبخير ميشود.
اقدامات سياسي
از سال ۱۹۹۵ که در حاشيه نشست سازمان وحدت آفريقا به جان حسني مبارک سوءقصد شد، روابط مصر و اتيوپي قطع گرديد. انقلاب مردم مصر و سرنگوني حسني مبارک و ناآراميهاي پس از آن، فرصت بسيار مناسبي براي اتيوپي برای تحقق رؤياي ساخت سد نهضت فراهم کرد. محمد مرسي، رئيسجمهوري دولت انقلاب که پس از سرنگوني حسني مبارک بر سر کار آمده بود، با لحني تهديدآميز گفت: «در مقام رئيسجمهوري تأييد ميکنم که چنانچه لازم باشد، به گزينه نظامي متوسل خواهيم شد. رودخانه نيل براي مصر، موهبتي است و مصر موهبتي است براي نيل.»
پس از آن سخنگوي وزارت امورخارجه اتيوپي در پاسخ گفت: «اتيوپي از جنگ روانيای که مصر به راه انداخته هراسي ندارد و حتي يک لحظه نيز کار ساختمان سد را معلق نخواهد کرد.» اين کشور هرگونه حق تاريخي مصر بر آبهاي رودخانه نيل را رد ميکند و آن را بيشتر «حقوق مستعمراتي غيرقانوني» به حساب ميآورد. اتيوپي تاکنون به درخواستهاي مصر مبنيبر لزوم انجام مطالعات فني براي بررسي تأثيرات منفي احداث سد نهضت بر مصر بيتوجه بوده و عملا تلاش کرده آن کشور را در عمل انجامشده قرار دهد. اتيوپي همچنين درخواست ميانجيگيري برخي کشورهاي عربي براي شروع مذاکرات فني بين اتيوپي، سودان و مصر را بيپاسخ گذاشته است.
از ابتداي مطرحشدن ساخت سد نهضت، مصر تلاش کرد اتيوپي را به ساخت سدي با ظرفيت ۱۱ ميليارد مترمکعب متقاعد کند و با نپذيرفتن طرح مزبور، مصر دوباره تلاش کرد اتيوپي را به ساخت سدهاي کوچک و پيدرپي که ظرفيت سد نهضت را داشته باشد، متقاعد کند که باز هم اتيوپي با آن مخالفت کرد. برخي، گزينه حمله نظامي مصر را دراينزمينه مطرح کردهاند که با توجه به وضعيت کنوني اقتصادي و ناآراميهاي موجود در مصر، امکان اين گزينه بسيار محدود به نظر ميرسد بهويژه که اين اقدام با واکنش جامعه بينالملل روبهرو خواهد شد.
در تاريخ ۱۰/۴/۱۳۹۶ در حاشيه کميته اجرايي اتحاديه آفريقا، وزراي امورخارجه مصر و اتيوپي ديدار و گفتوگو کردند. براساس بيانيه وزارت امورخارجه مصر، وزير امورخارجه مصر در اين ديدار از همتاي اتيوپيايي خود خواستار تکميل مطالعات فني تأثيرات منفي سد نهضت بر مصر و برطرفکردن تأثيرات مزبور در اسرعوقت شده است.
نقش رژيم صهيونيستي
اطلاعات زيادي در دست است که اسرائيل در پشت پرده ساخت سد نهضت قرار دارد. هدف اصلي اسرائيل از اين کار، تضعيف مصر از راه ايجاد محدوديت در منابع آبي آن کشور بهعنوان دشمن قديمي و رقيب کنوني خود است. هماکنون نفوذ نظامي رژيم صهيونيستي در حوزه نيل بهشدت گسترش يافته و صدها مستشار نظامي آن کشور بهويژه در اتيوپي مشغول تقويت ارتش آن کشور هستند؛ دراينزمينه ميتوان به همکاري اتيوپي و رژيم صهيونيستي در تجزيه جنوب سودان اشاره کرد.
موضع سودان
موضع سودان نسبت به ساخت سد نهضت، مثبت است. خارطوم اميدوار است با ساخت سد از سه مزيت برخوردار شود. ۱- برق ۲- افزايش ظرفيت آبياري ۳- همراهي در پروژههاي بزرگ مشترک کشاورزي با اتيوپي ۴- جلوگيري از طغيانهاي ويرانگر نيل در سودان.
به دليل شرايط جغرافيايي و پستي و بلنديهاي اطراف درياچه سد در خاک اتيوپي امکان بهرهبرداري از آبهاي درياچه سد محدود باقي ميماند. در مقابل با کنترل سيلابهاي نيل توسط سد جديد، زمينهاي هموار و بسيارحاصلخيز سودان که در پاييندست سد قرار گرفته از امکان آبياري منظم برخوردار خواهند شد. برخي مطالعات، امکان زير کشترفتن ۵۰۰ هزار هکتار زمين مرغوب در سودان با ساخت سد نهضت را مطرح کردهاند.
نتيجهگيري
در سالهاي اخير، مصر با بحرانهاي مختلف سياسي و اقتصادي روبهرو بوده و همين مسئله موجب کاهش قدرت منطقهاي آن کشور شده است. فقر شديد، بحرانهاي سياسي ناشي از سرنگوني دولتهاي حسني مبارک و محمد مرسي و مشکلات امنيتي بهشدت آن کشور را دچار مشکل کرده و در صورت کاهش شديد آورد رودخانه نيل مشکل شديدتري به مشکلات پيشين اضافه ميشود که بيشازپيش موجب تضعيف مصر خواهد شد.
حتي در صورت عدم کاهش آورد رودخانه نيل، ساخت چنان سد بزرگي در اتيوپي و برنامههاي اوگاندا براي ساخت سد، عملا مشکلات امنيتي را بر سر مهمترين شاهراه حياتي مصر ايجاد خواهد کرد.
- 11
- 5
