دستیابی به هوای پاک رویا شده‌است

۲۹ دی به نام روز هوای پاک نام گذاری شده است، اما طی این سال‌های اخیر روزهای هوای پاک به شدت کاهش یافته است، به‌گونه ای که بسیاری از راهکارهای دولت برای حل بحران آلودگی هوا نیز مفید واقع نشده است. همچنان بنا به اظهار نظر رئیس سازمان حفاظت محیط زیست چشم انتظار وزش باد هستیم. همان گونه که طی روزهای اخیر نیز شاهد هوای پاک تنها به علت ورزش باد و باران بودیم،

از این‌رو «آرمان» برای تبیین مشکلات محیط زیستی اقدام به تهیه گزارشی از امین محمودی، کارشناس مسائل محیط زیست و منابع طبیعی و بهروز دهزاد، کارشناسان مسائل محیط زیست و منابع طبیعی و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی کرده است که در ادامه می‌خوانید.

این کارشناس محیط زیست در خصوص مشکلات محیط زیستی می گوید: صنعتی شدن و تحقق رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران سبب شده تا مسئولان امر توجه اندکی به مشکلات زیست محیطی داشته باشند. این در حالی است که هیچ کشوری نتوانسته با تخریب زیست بوم به اهداف فوق نائل شود. امین محمودی در گفت وگو با «آرمان» و با اشاره به مطلب فوق اذعان می‌دارد: از این‌رو مسئولان ستاد اجرايي كاهش آلودگي هوا به منظور ايجاد حساسيت در بين اقشار مختلف جامعه، از سال ۱۳۷۴ روز ۲۹ دي‌ را به عنوان روز ملي هواي پاك اعلام کردند که از آنجايي كه كليد اصلي كاهش آلودگي هوا، مشاركت مردمي و افزايش هماهنگي بين ‌بخشي است، امیدوار بودند تا اين روز بتواند عامل مهمي در ايجاد اين مشاركت و هماهنگي بين‌بخشي باشد.

محمودی در ارتباط با عوامل آلودگی هوا تاکید می‌کند: منابع عمده آلودگی هوا را باید در منابع طبیعی و منابع مصنوعی جست که البته منابع مصنوعی نقش گسترده‌تری را در این امر ایفا می‌کنند. این کارشناس محیط زیست و منابع طبیعی می‌افزاید: منابع مصنوعي(غیرطبیعی) آلودگي‌ها كه سهم به مراتب بيشتري در قياس با منابع طبيعي در آلوده سازي هوا دارند، به دست انسان به وجود آمده و آلودگي‌هاي ناشي از فعاليت‌هاي او است که از مهمترین آنها می‌توان به ایجاد صنایع، افزایش تردد وسایل نقلیه، پالایشگاه ها، نیروگاه ها و مواردی از این دست اشاره کرد. او تصریح می کند: در ايــران ميــزان انتشــار آلاينـده‌هـاي هـوا در شـهرهايي ماننـد اهـواز، تهـران، اصــفهان، اراك و مشــهد در بيشــتر ســال در ســطح خطرنـاك قـرار دارد که البته بخـش حمـل و نقـل و صـنعت بـه ترتيـب مهـمتـرين بخـش‌هـاي آلوده كننـده هـــوا هســـتند. او بیان می کند: در رابطـــه بـــا آلــودگي هــوا يــك طــرف دولــت قــرار دارد. از طــرف ديگــر مــردم که بــراي رســيدن بــه يــك تعامــل مشترك بـين مـردم و دولـت بايـد رفتـار و ترجيحـات هــر يــك از طــرفين شــناخته شــده و مــورد ارزيــابي قــرار گيــرد، ترجيحــات و وظــايف دولــت در قالــب قانون به نظام اجرايـي ابـلاغ مـي شـود و دولـت نمی‌تواند خـارج از قـانون عمـل كنـد. محمودی در پاسخ به این سوال خبرنگار مبنی‌بر اینکه دولت‌ها چه راهکارهای را برای حل این مشکل اتخاذ کرده‌اند، می گوید: یکی از مهمترین و اصولی‌ترین راهکارهای کاهش آلودگی هوا در کلانشهرها توسعه حمل و نقل عمومی است، اما در این بخش دولت‌های مختلف نتوانسته‌اند، به طور جدی از این امر حمایت کنند.

او تصریح می کند: دولت در بند «ب» تبصره «۸» لایحه بودجه مقرر کرده به منظور اجرای ماده ۶ قانون هوای پاک مبنی بر الزام اعمال قانون خودروهای فاقد معاینه فنی از طریق متوقف کردن و صدور قبض جریمه مطابق با قانون رسیدگی به تخلفات رانندگی، شهرداری تهران مکلف به اجرای طرح ناحیه کم‌انتشار آلاینده‌ شده است. با این حال همیشه راه در رو برای این امر وجود دارد و بسیاری از سودجویانی در بازار وجود دارند که با اجاره کاتالیست، سعی در دور زدن معاینه فنی دارند. او در ادامه می افزاید: می‌توان با نوسازی اتوبوس‌های فرسوده کلانشهرها، افزایش تعداد واگن‌های مترو و ترویج دوچرخه سواری از آلودگی هوا کاست، اما دولت نه تنها حمایت جدی تاکنون نکرده، بلکه بیش از هر چیز دیگری در این زمینه‌ها به شهرداری‌ها بدهکار است. این کارشناس محیط زیست و منابع طبیعی می گوید: البته دولت دوازدهم برای حل این مشکل تلاش کرد تا با تبدیل سوخت مازوت نیروگاه‌ها و مراکز صنعتی به گاز در فصل زمستان، تغییر سوخت بنزین به یورو چهار و خارج کردن خودروهای فرسوده قدمی اساسی در این زمینه بردارد، اما همچنان در این امر موفق نبوده است.

محمودی در بخش دیگری از سخنان خود می گوید: هرچند نقش انسان در كنترل آلودگي ناشي ازمنابع طبيعي خيلي كم است، اما انسان به وسيله برهم زدن تعادل اكولوژيكي و طبيعي مي تواند وضع را بدتر کند و به آلودگي طبيعي بيفزايد که از مهمترین آنها می‌توان به آتش سوزی جنگل‌ها، خشک شدن تالاب ‌ها، ریزگردها و فوران آتش فشان‌ها اشاره کرد که آلودگي ناشي از آنها يك پديده دائمي است كه به علت گردش فرايندهاي طبيعي مقدارش تقريبا درسطح زمين ثابت است. او تاکید می‌کند: خشک شدن تالاب‌ها، وقوع ریزگردها هر از گاهی در کشور و آتش سوزی جنگل‌ها مشکلاتی است که نقش اساسی در آلودگی هوا بسیاری از مناطق کشورها (خصوصا جنوب غربی و شمال شرقی) داشته است که می‌توان با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری از شدت آنها کاست.

او در خصوص نقش آبخیزداری در کنترل آلودگی هوا اذعان کرد: سه چهارم آب‌های ناشی از بارندگی سالیانه در کشور تبخیر و از مرزها به کشورهای دیگر انتقال پیدا می‌کند که در عملیات آبخیزداری و آبخوانداری با احداث مسیل‌ها، کاشت پوشش گیاهی مقاوم در برابر سیلاب‌ها و سدهای خاکی و.. می‌توان آب ناشی از بارندگی را به سفره‌های زیر زمینی انتقال و از میزان تبخیر کاست. محمودی تصریح کرد: با توسعه این امر علاوه‌بر تامین منابع آبی، از میزان فرسایش خاک کاسته خواهد شد، تالاب‌ها پر آب شده و آتش سوزی جنگل‌ها مهار و دیگر هر از گاهی شاهد وقوع ریزگردها در کشور نخواهیم بود. او می گوید: با این وجود، همچنان اهمیت اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری بین مسئولان مربوطه مورد غفلت واقع شده و تنها دو سالی است که به توسعه این امر بودجه اندکی اختصاص داده می‌شود.

این در حالی است که مردم و نهادهای حکومتی کشورهای پیشرفته و حتی کشورهای همسایه خودمان از قرن ۱۹ سرمایه گذاری گسترده‌ای را برای توسعه عملیات آبخیزداری اختصاص داده‌اند. این کارشناس محیط زیست و منابع طبیعی در پاسخ به سوالی درباره اقدامات دولت‌ها در کاهش آلودگی ناشی از منابع طبیعی می گوید: دولت‌ها علاوه‌بر توسعه اجرای عملیات آبخیزداری می‌توانستند با دیپلماسی سیاسی جلوی خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور از جمله اورمیه، هامون و شادگان سهم عظیمی در کاهش آلودگی داشته باشند، اما دیپلماسی این امر که باید توسط وزارت امور خارجه و رئیس جمهور صورت گرفته شود، به دلیل تمرکز بر مساله برجام مورد غفلت واقع شد.

محمودی افزود: دولت برای حل این مسائل اقداماتی از جمله توسعه پوشش گیاهی در خوزستان و جلوگیری از سدسازی انجام داده است، اما همچنان در این زمینه ناموفق بوده است. محمودی در پایان خاطرنشان می کند: به نظر می‌رسد، با توسعه سدسازی ترکیه با پروژه‌ای موسوم به گاپ و سدسازی افغانستان و در نتیجه خشکسالی بخش‌های از تالاب شادگان و دریاچه هامون و از همه مهمتر توسعه سدسازی داخلی در کشور و افزایش چاه‌های غیرمجاز در اطراف دریاچه اورمیه همچنان شاهد افزایش ریزگردها و در نتیجه آلودگی هوا در کلانشهرها باشیم. امید است، با همکاری دولت و سایر نهادها حکومتی و مردم وضعیت آلودگی هوا در کشور بهبود یافته و شاهد افزایش روزها پاک در کلانشهرها باشیم.

اقتصاد، عامل مهم اجرا نشدن طرح ها

یک کارشناس و محقق محیط زیست در ارتباط با آلودگی هوا شهرها می‌گوید: آلودگی هوا مساله پیچیده ای است که ناشی از عملکرد چند عامل مهم است که اگر نادیده گرفته شود، به طور حتم این آلودگی هوا به وجود می آید. بهروز دهزاد در گفت وگو با «آرمان» و با اشاره به مطلب فوق اذعان می دارد: با توجه به اینکه عوامل ایجاد کننده آلودگی شناخته شده است، دولت های حال و گذشته هیچ نوع عملکرد مثبتی در خصوص حل معضل آلودگی هوا نداشته اند که این خود زمینه ساز افزایش آلودگی هوا شده است.او بیان می کند: طبق آمار منتشر شده بخش قابل توجهی از مرگ و میر افراد تنها ناشی از آلودگی شدید هوای کلانشهرها است.

این کارشناس محیط زیست درباره دلایل اجرا نشدن طرح های مقابله با آلودگی هوا می گوید: به طور حتم یکی از مهم ترین دلایل اجرایی نشدن طرح های مقابله با آلودگی هوا مسائل اقتصادی است، چرا که برای انجام برنامه های لازم یا حتی ثابت نگهداشتن سطح آلودگی هوا چند اقدام موثر نیاز است که در برخی از موارد این طرح ها در تضاد با منافع برخی از افراد و سازمان ها به خطر می افتد. او تصریح می کند: به عنوان مثال با ورود خودروهای هیبریدی به طور حتم صنعت خودرو سازی کشور با مشکل مواجه می شود یا حیات برخی از مشاغلی که به صورت مستقیم از آلودگی هوا سودهای سرشار می برند، به خطر خواهد افتاد که البته این مهم نه تنها در کشور بلکه در بسیاری از کشورهای دنیا نیز این مقاومت ها در مقابل مبارزه با آلودگی هوا وجود دارد.

این کارشناس محیط  زیست می گوید: مبارزه با آلودگی شهر تهران کار نشدنی نیست، ما الگوهای مناسبی را در این باره داریم که در شهرهای بزرگ با موفقیت به مرحله اجرا در آمده است، به گونه ای که منجر به پاکسازی بسیاری از شهرها نیز شده است. به عنوان مثال یکی از راه های موثر جلوگیری هر چه بیشتر هوای شهرها استفاده از فیلترها کاتالیست شده است که به لوله اگزوز خودروها متصل می‌شود که این خود می تواند باعث کاهش آلودگی هوا شود. دهزاد در ارتباط با خشکی تالاب ها و پیامدهای منفی آن می گوید: بنده نمی دانم، آیا اصولا سطح فکر، شناخت و دانش مسئولان تصمیم گیر به خصوص در سازمان های مانند سازمان محیط زیست یا وزارت جهاد کشاورزی این حد نیست که آنها با فواید یک اکوسیستم ارزشمندی که پر تولید کننده ترین سیستم اکوسیستم سطح کره زمین است. برخی از افراد از دانش لازم برخوردار نیستند که از این واقعیت اطلاع داشته باشند که یک چنین سرنوشتی را برای این تالاب های ارزشمند کشور رقم بزنند.

در واقع کشوری هستیم که یک کنوانسیون مهم را برای حفاظت از تالاب ها به وجود آوردیم، بسیاری از کشورها نماینده این کنوانسیون بودند و اکثر تالاب های دنیا را بازدید می کردیم و این افراد امروزه متعجب از شرایط موجود تالاب های کشور هستند. او می افزاید: چگونه مسئولانی که سالانه میلیاردها بودجه برای حفاظت تالاب ها دریافت می کنند، این گونه عمل می کنند، در طی این سال ها بنده حتی یک نفر را ندیدم که در سازمان حفاظت محیط زیست دفتری برای مدیریت تالاب ها را ایجاد کرده و بودجه های مناسبی را نیز دریافت می کنند، اما مسئول این تشکیلات نه تنها آشنایی با تالاب ها ندارد، بلکه اکوسیستم های آبی نیز آشنایی ندارد. به عنوان مثال سال هاست که یک متخصص خاک شناس مسئول دفتر مدیریت تالاب ها است، به طور حتم این فرد نه شناختی درباره تالاب دارد و نه اینکه با ارزش‌ها آشنایی دارد.

حاصل این انتصاب ها مرگ تدریجی تالاب ها شده است. به عنوان مثال در اکوسیستم تالاب های کشور یک گونه ماهی خطرناک که قابلیت خوارکی نیز ندارد، وارد کرده اند و این ماهی که از خانواده تیلاپیلا است و به دلیل اینکه همه چیز خوار است و در هر شرایطی می تواند زندگی کند آمده بیشتر گونه های طبیعی و بومی تالابی کشور را از بین برده است؛ این ماهی نیز از ارزش غذایی برخوردار نیست که البته این گونه ماهی به صورت دستی وارد اکوسیستم شده است و همچنین تالاب های داخلی ما نیز ارتباطی با دریا ندارند. دهزاد می گوید: بسیاری از افراد بر این باور هستند که اگر تالاب ها را خشک کنند زمین آن حاصلخیز خواهد بود و می توانند از آن بهره برداری های بسیار داشته باشند. در حالی که به هیچ وجه این گونه نیست و برای کشاورزی، باغداری، صیفی کاری یا زراعت مناسب نیست، چرا که زمین خشک شده تالاب دارای خاک خوبی نیست، این اتفاقی است که در حواشی تالاب انزلی در حال وقوع است و افرادی که زمین های اطراف تالاب را تصاحب کرده‌اند، سعی بر خشک کردن تالاب دارند.

این عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به این سوال که چرا طرح مدیریت پسماند به درستی در سرتاسر شهرها اجرایی نشده است، می گوید: به طور حتم تنها مشکل موجود در اجرای طرح های محیط زیستی تنها دولت نیست، بلکه در این میان مردم نیز اجرایی نشدن طرح ها تاثیرگذار هستند، چرا که دیگر مردم نسبت به این مسائل بی تفاوت شده اند، علت اصلی این امر جای خالی نهادهای مردم نهاد و یا همان سمن ها است، چرا که در بسیاری از موارد تجربه ثابت کرده است این سازمان ها در پیشبرد اهداف و برنامه ها موفق تر از بخش دولتی عمل کنند، اما در ایران بسیاری از سمن ها با گذشت زمان رنگ و بوی دولتی به خود گرفت که این عاملی بازدارنده برای اجرای اهداف آنها شد و پس از گذشت زمان نیز از حیز انتفاع خارج شدند.

دهزاد در ارتباط با نقش بخش خصوصی در حفاظت محیط زیست می گوید: با توجه به شرایط حاکم بر بروکراسی اداری پیچیده کشور به هیچ عنوان ورود بخش خصوصی را در حوزه حفاظت از محیط زیست مناسب نمی دانم، چرا که احتمال بروز فساد یا حتی بدتر شدن شرایط نیز وجود خواهد داشت. او ادامه می دهد: در بحث پسماند ها تا حدودی شاهد ورود بخش خصوصی بودیم که به دلیل وجود درآمدهای بالا از این بخش تا حدودی کارشکنی و حتی سوء استفاده نیز مشاهده می شود. هر چند این مشاغل اشتغال زا است، اما به دلیل ورود مافیا اهداف از پیش تعیین شده نیز جا ماندیم. دهزاد نقش وجود ضوابط یا قوانین را در ارتباط با دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده حفاظت محیط زیست می گوید: به طور حتم وجود قوانین بازدارنده می تواند نقش اساسی در پیشبرد اهداف و برنامه های موجود در حوزه حفاظت محیط زیست داشته باشد.

الهام صمدزاده