حالا دیگر گوش رسانه‌ها پر شده از تحلیل‌های گاه و بی‌گاه آگاهان اقتصادی و حتی کارشناسان محیط‌زیست و کشاورزی درباره تولید محصولاتی مانند گندم که بر اساس برآوردهای کارشناسی تولید هر کیلوگرم از آن حدود هزار و ۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند. اواخر بهار همین امسال بود که وزارت جهاد کشاورزی از تولید گندم در ایران برای چهارمین سال متوالی خبر داد و مشاور وزیر جهاد کشاورزی هم در آن زمان به رسانه‌ها گفته بود: «با خودکفایی در تولید گندم، سالانه نزدیک به ۱۰میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی برای کشور ایجاد می‌شود».
این در حالی بود که وزارت نیرو یا جهاد کشاورزی درباره اینکه منابع آبی چه تعداد حلقه چاه برای تولید این میزان گندم مصرف شده اظهارنظر یا گزارشی به دست رسانه‌ها نرساندند. نکته قابل‌توجه این بود که برآورد دقیقی از صرفه‌جویی ارزی وجود داشت، اما میزان مصرف آب آن هم در شرایطی که بحران بی‌آیی در ایران واقعیتی انکارناپذیر است، دغدغه هیچ سازمان یا نهادی نبود. گزارش‌های دقیقی درباره اینکه طی این چهار سال چه میزان منابع آبی برای تولید گندم مصرف شده وجود ندارد. البته بحث صرفه‌جویی در منابع ارزی نکته مهمی است که باید در نظر گرفته شود، اما سوالی که می‌توان مطرح کرد این است که آیا این میزان صرفه‌جویی ارزی ارزش استفاده از منابع آبی برای این خودکفایی را دارد یا خیر؟
کارشناسان چه می‌گویند؟
تحلیل‌های متفاوتی از سوی کارشناسان در این باره وجود دارد و پرونده این ماجرا هر بار بی‌نتیجه در لابه‌لای هزاران گره کور اقتصادی گم شده است. در روزهایی که اقتصاد وضعیت خوبی ندارد و بحث قطع وابستگی به درآمدهای نفتی مطرح است، تمرکز بر بخش کشاورزی و بخصوص تولید گندم بیشتر از همیشه پررنگ شده و اظهارنظرها در این زمینه متفاوت است.
عده‌ای از کارشناسان بر این باور هستند که به بهانه هدررفت آب و یارانه برای تولید محصولاتی مانند گندم نباید از بحث خودکفایی به سادگی عبور کرد. این در حالی است که عده‌ای دیگر از اظهارنظرهای کارشناسی حکایت از این دارد که به دلیل محدود بودن منابع آبی و عدم دسترسی به کشاورزی مدرن و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری حتی فکر کردن به تولید گندم در داخل کشور نیز مصداق خودزنی است.
با توجه به اینکه بحران آب هر روز جدی‌تر می‌شود و خطر خشکسالی هر سال قوی‌تر از سال‌های گذشته شرایط زندگی در ایران را تهدید می‌کند، به نظر می‌رسد باید به جای اینکه بی‌گدار به آب بزنیم و کورکورانه مسیری را که دیگر کشورها در زمینه حمایت از تولید محصولات پر مصرفی مانند گندم رفته‌اند طی کنیم، باید به فکر ارتقای کشاورزی به روش‌های مدرن‌تر باشیم. سال‌هاست که در کشورهایی مانند آمریکا از روش‌های مدرن کشاورزی استفاده می‌شود، ولی باغات و زمین‌های کشاورزی ایران با استفاده از روش‌های قدیمی و سنتی سیراب می‌شوند. این موضوع با توجه به بحرانی بودن وضعیت منابع آبی کشور تهدید جدی برای نسل‌های آینده است.
بر اساس برآوردهای بسیاری از کارشناسان محیط زیست حتی اگر بخواهیم در زمینه تولید این محصولات خودکفا شویم باید ابتدا پیش‌زمینه‌های لازم برای این فعالیت را که همان بهره‌گیری از کشاورزی مدرن است آموخته و آن را در زمین‌های تحت کشت پیاده کنیم.
خاک کافی؛ آب ناکافی
در حالی در کشورهای جهان دستیابی به تولید گندم دغدغه مسئولان است که در ایران برای کشت گندم زمین به اندازه کافی وجود دارد، اما منابع آبی به اندازه کافی نیست. اردیبهشت همین امسال بود که مشاور وزیر و مجری طرح گندم وزارت جهاد کشاورزی ، به مهر گفته بود: «سطح زیرکشت گندم مطلوب است و امسال نیز خودکفایی گندم تکرار شده و نیاز کشور از محل تولید داخلی تامین می‌شود».
این در حالی است که بسیاری از کارشناسان محیط زیست بر این باورند که دغدغه ما نبود خاک یا زمین برای کشت این محصول نیست و مسئولان کشور به دلیل محدودیت منابع آبی بهتر است به جای اینکه دغدغه منابع ارزی یا خاک را داشته باشند به فکر بحران آبی که بعد از دستیابی به این خودکفایی ایجاد می‌شود، باشند.
هر چه که هست، بحث درستی یا نادرستی درخودکفایی گندم، مدت‌هاست محل مناقشه است و عده‌ای این خودکفایی را جشن می‌گیرند و به دلیل صرفه‌جویی در منابع ارزی این موفقیت را در بوق و کرنا می‌کنند، اما عده‌ای دیگر از کارشناسان که بیشتر از مسائل اقتصادی، دغدغه محیط زیست را دارند از این موفقیت به تلخی یاد کرده و لازمه دستیابی به این خودکفایی را ارتقای دانش کشاورزی و استفاده از روش‌های مدرن آبیاری عنوان می‌کنند.
تولید گندم وابسته به میزان منابع آبی کشور است
تورج فتحی - در حال حاضر بیش از ۹۰درصد منابع آبی کشور در زمینه کشاورزی مصرف می‌شود، اما به دلیل اینکه همچنان از روش‌های سنتی در کشاورزی بهره می‌بریم و مصرف آب را از حالت قدیمی به شیوه مدرن تغییر نداده‌ایم می‌توان گفت تولید گندم در کشور برای ما مطلوب نیست و به نظر می‌رسد که در شرایط فعلی بحث خودکفایی گندم منطقی نیست.
در شرایطی که امکان استفاده از آبیاری مدرن وجود ندارد و زهکشی یا استفاده مجدد از منابع آبی انجام نمی‌شود، دستیابی به خودکفایی در تولید محصولاتی مانند گندم جای بحث دارد. چرا که حالا تحت شرایطی به سوی خودکفایی گندم گام برمی‌داریم که کشور ما بیش از ۸۰ میلیون نفر جمعیت دارد و تهیه آب برای این تعداد کار ساده‌ای نیست. این در حالی است که اگر برنامه‌ریزی درستی در این زمینه انجام شود و منابع آبی با مدیریت صرف کارهای صنعتی، کشاورزی یا شرب شود، بهتر می‌توان در زمینه خودکفایی موفق شد.
این موضوع بخصوص درباره کشت گندم صحت دارد و در صورتی که بتوان از منابع آبی حداکثر استفاده را و با ارتقای راندمان انجام داد بهره‌گیری از خودکفایی می‌تواند نتیجه خوبی را داشته باشد. به نظر می‌رسد در شرایط فعلی دستیابی به خودکفایی گندم خودزنی است. چرا که به هر میزانی که آب برای تولید گندم مصرف می‌شود، به همان اندازه منابع و سفره‌های زیرزمینی کشور تخلیه می‌شود. در حال حاضر بیلان بیش از ۹۰ درصد از منابع آبی کشور منفی است.
بیلان منفی آب هم نشان می‌دهد که مصرف آب بی‌رویه‌ای داشته‌ایم. اگر در برخی از سال‌ها در تولید گندم خودکفا شده‌ایم این موضوع نمی‌تواند نشان‌دهنده این باشد که در زمینه تولید این محصول کشاورزی پتانسیل‌های لازم در کشور ما وجود دارد. اگر در کشوری مانند مالزی بر اساس زمین زیر کشت برای کشاورزی و خاک در زمینه تولید گندم و دستیابی به خودکفایی تصمیم گرفته می‌شود، در کشور ما نباید این طور باشد و ما باید بر اساس منابع آبی خود در این باره به نتیجه برسیم.
چرا که در کشور ما زمین کافی برای کشت گندم وجود دارد ولی منابع آبی بسیار محدود است. در حال حاضر آمار دقیقی درباره اینکه تولید گندم در هر سال چه میزان آب نیاز دارد از سوی وزارت نیرو اعلام نشده و معلوم نیست که چند حلقه چاه برای این کار هزینه می‌شود. بنابراین باید در ابتدا همه برآوردهای لازم در این زمینه انجام شود و تخمین بزنیم که بعد از مصارف صنعتی، شرب و تولید سایر محصولات کشاورزی چه میزان آب باید مصرف شود و سپس در زمینه تولید گندم تصمیم‌گیری کنیم.
فاطمه آقایی‌فرد
- 16
- 1
