ضعف هسته معاملاتی بورس عامل سردرگمی معامله‌گران!/ پشت سامانه‌های سفارش‌گیری بورس چه می‌گذرد؟

اولین اصلاح جدی سهام بعد از یک ماه

پس از یک ماه، اولین اصلاح جدی شاخص سهام را شاهد بودیم. افت ۷/ ۰ درصدی شاخص کل سهام طی معاملات روز دوشنبه در حالی رقم خورد که طی دو هفته اخیر نیز فروشندگان دست به ماشه‌ای دیده می‌شدند که البته در تقاضای بالا برای خرید سهام توان خودنمایی نداشتند.

 از این رو بعد از ریزموج‌های اصلاحی طی روزهای گذشته سرانجام دست به دست دادن چند فاکتور، قریب به اتفاق سهام را تحت‌فشار قرار داد. از رسیدن به مرز روانی یک و نیم میلیون واحدی گرفته تا شناسایی سود پس از رشدهای بی‌وقفه مهم‌ترین دلیل عقبگرد دیروز قیمت سهام و تشدید فشار فروش بود. در این میان کندی هسته معاملاتی نیز مزید بر علت شد تا شاهد نوسان بالای قیمت‌ها باشیم. با این حال همچنان هر افت قیمتی بر افزایش جذابیت سهام می‌افزاید و موجی از تقاضا را به دنبال دارد.

شرایطی که دیروز ارزش معاملات خرد سهام را در سطح ۱۵ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان حفظ کرد که هر چند نسبت به روز یکشنبه کاهشی بود اما همچنان در سطوح مناسبی قرار دارد.

تهدید هسته معاملاتی برای نقدشوندگی بازار

ضعف هسته معاملاتی سال‌هاست معامله‌گران بازار سهام را کلافه کرده است. طی یک‌سال اخیر با افزایش حجم ورود نقدینگی به بازار و افزایش محسوس ارزش معاملات خرد سهام، این معضل جدی‌تر شده و دیگر انجام معامله در ساعات معمول معاملات به امری غیرممکن بدل شده است. موضوعی مهم که در سایه انفعال مقام سیاست‌گذار قرار گرفته و به نظر می‌رسد راه‌حلی برای آن نیست. طی روزهای اخیر همزمان با خستگی و اختلال مجدد هسته معاملات بورس تهران، سامانه برخط کارگزاری‌ها نیز با کندی همراه بوده و اختلاف قیمت سهام در درگاه‌های مختلف سبب سردرگمی معامله‌گران و تزریق هیجان به کلیت بازار شده است.

مهدی ساسانی، کارشناساس بازار سهام در این خصوص به «دنیای اقتصاد» گفت: هسته معاملات، OMSها و سیستم کارگزاری‌ها جزو ارکان اصلی بازار هستند که طبیعتا در انجام معاملات و البته رفتار معامله‌گر اثرگذارند. زمانی که معامله‌گر در آغاز معاملات بازار درصدد اجرایی کردن تصمیمات خود بوده اما با هسته خراب یا تاخیرات پی‌در‌پی سیستم آنلاین کارگزاری‌ها مواجه می‌‌شود، طبیعتا با به‌هم‌ریختگی سیستم فکری خود مواجه شده و دچار استرس و هیجان می‌شود. به ویژه در دوره فعلی که با انبوهی از سرمایه‌گذاران تازه‌وارد یا به اصطلاح بورس‌اولی مواجه هستیم که نمی‌توان از آنها انتظار داشت با طمانینه و به‌دور از هیجان معامله‌ کنند.

ساسانی معتقد است: ضعف هسته معاملات بورس تهران در هر دو سمت بازار خود را نشان می‌دهد. از یک سو با فروشندگانی مواجه هستیم که در زمان قطعی سامانه (هسته مرکزی یا سیستم کارگزاری‌ها) نمی‌توانند سفارش فروش خود را وارد کرده و به ناچار در این زمان تصمیم می‌گیرند سفارش را در قیمت‌های پایین‌تر وارد کنند تا در نهایت موفق به فروش سهام خود شوند.

خریداران نیز رفتاری عکس این نشان می‌دهند و زمانی که مترصد خرید یک سهم هستند، اقدام به سفارش‌گذاری در قیمت‌های بالا می‌کنند.

به گفته این کارشناس بازار سهام، مجموع این دو رفتار در یک روز معاملاتی، تشدید هیجان در کلیت بازار را به دنبال دارد. این در حالی است که هر روز مسوولان بازار و سیاست‌گذاران توصیه می‌کنند تا معامله‌گران از هر گونه رفتار هیجانی فاصله بگیرند اما خود فضا را به سمتی برده‌اند که بازار سهام درگیر این هیجانات و رفتارهای غیرعقلانی شده است. از این رو می‌توان به جرات اذعان کرد یکی از مهم‌ترین مشکلات فعلی بازار سهام، هنگ مکرر هسته معاملاتی، معضلات مربوط به سیستم‌های آنلاین کارگزاری‌ها و عدم‌تطابق قیمت سهام در مراجع مختلف نشان‌دهنده قیمت‌ها است که به نوعی سبب سردرگمی معامله‌گران و در نهایت بروز رفتارهای هیجانی می‌شود.

ساسانی تاکید کرد: هسته فعلی بازار سهام در زمانی طراحی شد که بازار سهام وسعت امروز را نداشت و به لحاظ سخت‌افزاری در معرض فشار بالایی قرار نداشت. در حال‌حاضر اما با ارزش معاملات ۲۰ هزار میلیارد تومانی در روز و حجم بالای سفارش‌های ارسالی روی سامانه، نیاز به آپدیت سیستم فعلی یا جایگزینی آن است که به گفته مسوولان به دلیل تحریم‌ها امکان‌پذیر نیست. با این حال وعده‌هایی درخصوص طراحی هسته بومی یا به‌روزرسانی هسته فعلی داده شده که البته زمانبر است اما انتظار می‌رود این زمان به حداقل برسد.

بازگشت حقوقی‌ها؛ حمایت یا فرصت؟

روز گذشته همزمان با عقبگرد قیمت سهام، معامله‌گران حقوقی زمین بازی خود را تغییر دادند و این‌بار در نقش خریدار ظاهر شدند. این چرخش استراتژی را هم می‌توان به نقش اصلی معامله‌گران عمده یعنی حمایت از سهام و شاخص کل ارتباط داد و هم به جذابیت افت قیمت‌ها برای خرید.

چرا که این دسته از بازیگران سهام به جهت حرفه‌ای بودن کمتر اسیر هیجانات شده و عموما رفتاری منطقی از خود نشان می‌دهند. از این رو به نظر می‌رسد در عین نقش حمایتی بازیگران حقوقی، فرصت خرید نیز در تغییر زمین معامله‌گران مذکور اثرگذار بوده است. در این راستا طی معاملات روز دوشنبه معامله‌گران عمده بیشترین خالص خرید خود را در سهام بزرگ و گران‌قیمت بازار ثبت کردند.  از این رو هر چند حجم تغییر مالکیت به میزان ۲۲ میلیون و ۲۰۰ هزار سهم به سمت معامله‌گران خرد بازار بود، اما ارزش این جابه‌جایی‌ها به میزان ۹۱ میلیارد و ۲۳۰ میلیون تومان در مسیر حقیقی به حقوقی بود. بیشترین خالص خرید حقوقی اما در سهام زیرمجموعه گروه فرآورده‌های نفتی رقم خورد. پالایشی‌ها روز گذشته شاهد جابه‌جایی ۱۱۶ میلیارد تومانی سهام خود از سبد سهام حقیقی‌ها به پرتفوی معامله‌گران عمده بودند. دیگر گروه‌های بزرگ کالایی نیز روز دوشنبه شرایط مشابهی را تجربه کردند و در لیست حمایتی حقوقی‌ها قرار گرفتند. در آن سوی بازار اما این دارویی‌ها بودند که در کانون توجه سهامداران خرد بودند. در این گروه شاهد انتقال ۱۱۷ میلیارد تومانی در مسیر حقوقی به حقیقی بودیم.  بیشترین ورود پول حقیقی به سهام گروه دارویی برکت بود. «برکت» که سوم تیرماه با توجه به تغییرات بیش از ۵۰ درصدی قیمت سهام، به منظور برگزاری کنفرانس اطلاع‌رسانی توسط ناشر متوقف شده بود دیروز به گردونه معاملات سهام بازگشت و هر چند در اطلاعات حاصل از برگزاری کنفرانس خبری رویداد جدید و اثرگذاری را گزارش نکرد اما با تقاضا در سقف مجاز روزانه همراه شد و شاهد خالص خرید ۲۶۰ میلیارد تومانی حقیقی‌ها بود.

پشت سامانه‌های سفارش‌گیری بورس چه می‌گذرد؟

هفته گذشته در پی عرضه اولیه «وپویا» برخی شرکت‌های کارگزاری دچار مشکلات فنی شدند. طبق بررسی‌های انجام شده شرکت‌های کارگزاری در عرضه اولیه سفارش‌ها را به سازمان بورس فرستاده، ولی این سازمان نتوانست همه تقاضاها را قبول کند، از این رو بخشی از تقاضاها ثبت نشد.

اما داستان از این قرار است که سازمان بورس از سه سال پیش روشی به نام بوک بیلدینگ را برای عرضه‌های اولیه ایجاد کرد. در سال‌های گذشته عرضه‌های اولیه به روش حراج و در هسته معاملات انجام می‌شد. برهمین اساس نرم‌افزاری نوشته شد که سفارش‌ها را از کارگزاران گرفته و بر اساس تعداد متقاضیان خرید عرضه اولیه، کل سهام را به نسبت مساوی میان کدها تقسیم می‌کنند. مشکل از تغییر روش عرضه اولیه به بوک بیلدینگ نیست بلکه مشکل اصلی اعمال محدودیت قیمتی در روشی استاندارد است که حجم بالایی از تقاضا را روانه سامانه معاملاتی می‌کند. در واقع بر اساس روش استاندارد بوک‌بیلدینگ کف و سقف قیمتی برای خرید سهام در نظر گرفته نمی‌َشود و متقاضیان بدون اطلاع از دیگر قیمت‌های ثبت شده در اتاقی تاریک بر اساس تحلیل شخصی خود سفارش را وارد می‌کنند و در نهایت عرضه و تقاضا قیمت سهم را تعیین می‌کند.

  این ماجرا در ایران به گونه‌ای دیگر است، سازمان بورس برای قیمت عرضه اولیه کف و سقف مشخصی تعیین می‌کند. به همین ترتیب پس از اتفاقاتی که در عرضه اولیه «برکت» رخ داد که سهم با ۲۳۵ تومان عرضه شد و موجب اعتراض سهامداران شد، سازمان بورس از آنجا عرضه‌کنندگان را مجبور کرد که سهام شرکت خود را پایین‌تر از قیمتی که خودشان معتقد هستند و به نوعی ارزان‌تر عرضه کنند. از طرف دیگر برای تقاضاها سقف قرار داده شد تا عدالت بین همه افراد متقاضی سهام عرضه اولیه برقرار شود که به زعم کارشناسان این امر موجب افزایش فشار بر روی سامانه بوک بیلدینگ می‌شود زیرا به‌عنوان مثال تمام تقاضاها روی قیمت ۵۰۰ تومان جمع می‌شود، تقسیم به نسبت می‌شود و سهم بعد از بازگشایی همیشه صف خرید است، زیرا فروشنده سهم اعتقاد ندارد که سهم ۵۰۰ تومان می‌ارزد، اعتقاد دارد که سهم او هزار تومان می‌ارزد. بنابراین هیچ‌وقت در روزهای بعد از عرضه فروشنده‌ای در کار نیست. در نتیجه به یک تناقض برخورد کرده‌ که فروشنده مجبور است قیمت را ارزان بدهد.

خریداران نیز با علم به ارزان بودن قیمت سهم وارد گردونه سفارش‌گذاری می‌شوند و در نتیجه متقاضیان افزایش پیدا می‌کنند. از این رو عدالت یک تیغ دولبه شده است. طبق پرس و جوهای انجام شده در اسفند ۹۷، حدود ۳۰۰ هزار نفر در عرضه اولیه‌ای موفق به خرید یک عرضه اولیه شدند؛ در حالی که در صورت قطع نشدن سیستم یکی از کارگزاری‌ها حدود ۴ میلیون نفر  در آن عرضه شرکت می‌کردند.

یعنی ظرف یک سال و سه ماه تقاضا برای عرضه ۱۲ برابر شد و ۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از مردم کد بورسی گرفتند.  از همین رو مشکلاتی که در عرضه اولیه «وپویا» و احتمالا در عرضه‌های بعدی نیز با آن مواجه خواهیم بود، بحث فنی مدیریت فناوری است. در این میان شنیده‌ها حاکی از آن است، احتمالا مدیریت فناوری طی چند روز آینده این مساله را مرتفع خواهد کرد. در نگاه کلی در شرایط فعلی که چند میلیون کد جدید صادر شده و با توجه به جاماندگی سامانه‌های معاملاتی از توسعه و ارتقای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، قطعا بروز این رخدادها طی عرضه‌های اولیه دور از انتظار نخواهد بود. به عبارتی هسته معاملات بورس نمی‌تواند تقاضاها را مچ کند. زیرا تعداد معاملات با قیمت کم اما با تعداد بسیار زیاد است.  از منظر فنی هسته معاملات به تعداد معاملات حساس است ولی به رقم آنها حساس نیست. اتفاقی که چهارشنبه افتاد این بود که سامانه فعلی بوک بیلدینگ که بورس و مدیریت فناوری طراح آن بوده، ظرفیت کمی دارد. 

زمانی که همه کارگزاری‌ها سفارش‌های خود را به این سامانه ارسال می‌کنند، این ظرفیت تعداد در دقیقه جوابگو نیست. اگر عرضه بعدی کمتر از ۶ ساعت باشد، باز هم به همین مشکل برخورد خواهیم کرد. عرضه قبلی ۵ ساعت بود و کارگزاران با حداقل ۴۵ دقیقه کسری زمان مواجه شدند. به نظر می‌رسد لازم است زمان عرضه اولیه بعدی افزایش یابد. در حال حاضر سازمان بورس به یک تناقض برخورده است زیرا مشکلی که اکنون وجود دارد تقاضاهای فزاینده و ظرفیت پایین عرضه است. چه اتفاقی افتاده است؟ سامانه بوک بیلدینگ ظرفیت مشخصی دارد و دستور خریدها را صف کرده و یک صف طولانی چند میلیونی از سفارش تشکیل می‌دهد. کارگزاران همه سفارش‌ها را با سرعت در سامانه فرستاده، اما سامانه بوک بیلدینگ سفارش‌ها را یکی یکی با یک سرعت کند از سامانه برمی‌دارد. 

 به گفته منابع آگاه پاسخ شرکت مدیریت فناوری در برابر مشکلات پیش آمده این است که ما تلاش می‌کنیم این وضعیت را بهبود دهیم. استقبالی که از عرضه اولیه‌ها شد، هیچ وقت ازسوی سازمان بورس پیش‌بینی نشده بود. زیرا در سال گذشته کل تقاضای یک کارگزاری به‌عنوان مثال ۳۰۰هزار کد بود که این حجم با سیستم فعلی طی نیم ساعت انجام می‌شد و در آن زمان تایم عرضه اولیه ۲ ساعت بود. اما در حال حاضر، حجم به قدری افزایش یافته که سیستم مدیریت فناوری نتوانسته است خودش را با تقاضاهای میلیونی ارتقا دهد.

*سیمین سعیدی