داستان از حدود دو‌سال پیش شروع می‌شود؛ از پایه‌گذاری سند ٢٠٣٠ موسوم به چشم‌انداز عربستان به وسیله محمدبن سلمان جانشین و ولیعهد پادشاه عربستان. سندی که به منظور توسعه و اصلاحات زیربنایی اقتصادی در واکنش به کاهش قیمت جهانی نفت و در ادامه ایجاد مشکلات بر سر راه تامین بودجه و کاهش سطح حقوق و مزایای کارمندان دولت عربستان صورت گرفت. به همین دلیل محمدبن‌سلمان با بررسی‌هایی که انجام داد توانست این سند را تنظیم و در شورای وزیران به تصویب برساند. بر این اساس در راستای به نتیجه رساندن هدف توسعه اقتصادی، عربستان خواستار میزان مشارکت زنان در فعالیت‌های اقتصادی شد.
عده‌ای از کارشناسان حقوقی و بین‌المللی عقیده دارند که این موضوع دلیل زیر پا گذاشتن بسیاری از قوانین در مورد زنان در عربستان است و اما در مقابل عده‌ای دیگر عقیده دارند که این اصلاحات و زیر پا گذاشتن قوانین براساس فشارهای مجامع حقوق بشری صورت گرفته است. سازمان دیده‌بان حقوق بشر و سازمان عفو بین‌الملل در گزارش‌های سالانه خود همواره به وضع زنان و قوانین حاکم بر آنها در عربستان بسیار اشاره و بر بهبود این وضع تاکید کرده است.
تا جایی که سازمان عفو بین‌الملل در گزارش سالانه خود در سال ٢٠١٦ گفته است: متاسفانه تا به امروز در کشور پادشاهی عربستان‌سعودی نظام قیمومیت و تبعیض بر ضد زنان همچنان در این کشور حاکم است، این درحالی است که نظام سعودی بارها متعهد شده بود، این مسأله را لغو کند، به موجب این قانون و نظام تبعیضی حاکم بر کشور سیاست‌ها و اقدامات وزارتخانه‌های سعودی به نحوی عمل می‌کنند که زنان برای داشتن گذرنامه یا ازدواج یا مسافرت یا رفتن به دانشگاه‌ها برای طی مراحل عالی تحصیلی نیازمند حصول موافقت ولی و قیم خود هستند.
اجازه رانندگی در خیابان‌های عربستان جزو نخستین حقوقی بود که برای زنان عربستانی آزاد شد. البته هیچ قانونی در مورد ممنوعیت رانندگی زنان در عربستان وجود نداشت و تنها مسائل عرفی و وجود نگاه مردسالارانه بر کشور باعث می‌شد زنان عرب هیچ‌وقت پشت فرمان هیچ خودرویی ننشینند. این موضوع درنهایت در مهر ماه امسال حل شد و زنان عرب توانستند برای نخستین بار در خیابان‌های عربستان رانندگی کنند. بلافاصله بعد از اعلام‌کردن آزادی رانندگی برای زنان، موج آزادی‌ها برای زنان عرب و زیر پا گذاشتن برخی از قوانین قدیمی آغاز شد. این آزادی‌ها با اجازه ورود به استادیوم تا آزادی خوانندگی زنان در تلویزیون و درنهایت انتخاب یک زن به‌عنوان سخنگوی وزارت امور خارجه عربستان در آمریکا و فتوا دادن ادامه پیدا کرد. اصلاحاتی که از طرفی تعجب و از طرف دیگر تشویق بسیاری از کشورها را به دنبال داشت.
در این میان عده‌ای از کارشناسان و حقوقدانان در حوزه بین‌الملل و مسائل مربوط به جهان عرب عقیده دارند که اصلاحات در مورد زنان عرب یک‌سری اصلاحات ظاهری است. آنچه باعث به وجود آمدن این ادعا شده این است که کشوری که هنوز بسیاری از قوانین سنتی و مردسالارانه بر زنانش حاکم است و زنان عرب هنوز بدون اجازه شوهران و محارم خود اجازه انجام بسیاری از کارهای معمولی در حد بیرون رفتن از خانه و اجازه رأی دادن و سهیم بودن در انتخاب سرنوشت کشور خود را ندارند، دولت عربستان چطور می‌تواند یک‌باره دست به چنین تغییر و تحولاتی در حوزه زنان بزنند. مجید عباسی استاد دانشگاه و حقوقدان حوزه بین‌الملل و اردشیر سنایی استاد دانشگاه در حوزه روابط بین‌الملل جزو کارشناسانی هستند که معتقدند این تغییرات یک‌سری تغییرات ظاهری است و به نفع جامعه مردسالارانه عربستان نخواهد بود. در ادامه نظرات این کارشناسان را خواهیم خواند.
حکام عربستان از عواقب اصلاحات صورت گرفته درک درستی ندارند
اردشیر سنایی در اظهارنظر نسبت به اصلاحات صورت گرفته در مورد برخی از قوانین حاکم بر زنان در عربستان به «شهروند» گفت: در مورد اصلاحاتی که در طی هفته‌های اخیر در عربستان شکل گرفته، دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است. برخی معتقدند این اصلاحات فقط یک‌سری تغییرات ظاهری بوده و آن هم به این دلیل است که عربستان در چند سال اخیر تحت فشار نهادها و مجامع حقوق بشری قرار گرفته بود و بعد از رهبری ائتلافی که شکل داد و حملات گسترده نظامی را در یمن سازماندهی کرد، شدت این فشارها و ادعاها در مورد نقض آشکار حقوق بشر و جنایات جنگی که عربستان مرتکب می‌شد، بیش از حد شده بود و عربستان مجبور شد در مقطعی یک‌سری اقداماتی انجام دهد که از فشار افکار عمومی جهانی و مجامع عمومی و بین‌المللی خلاص شود و به خیال خود به نوعی از شدت این فشارها کاست.
در مقابل عده‌ای دیگر عقیده دارند اصلاحاتی که در عربستان شکل گرفت، سمت‌وسوی نگاه‌های حقوق بشری و شورای امنیت و شورای حقوق بشر و امثالهم را منحرف می‌کند و به عبارتی این نهادها روی کشورهای دیگر ازجمله جمهوری اسلامی ایران متمرکز می‌شوند. مخصوصا این ادعا زمانی مطرح بود که ایران اجازه حضور زنان را در ورزشگاه نمی‌داد. این آزادی مصادف شد با سالروز عربستان و شکل‌گیری پادشاهی آن کشور و به این ترتیب زن‌ها توانستند برای نخستین بار به مراسمی در استادیوم‌ها راه پیدا کنند. نوع نگاه برخی از افراد این‌گونه بود که عربستان معمولا در راستای همان فشارهایی که بر جمهوری اسلامی ایران می‌آورد، وارد این بحث شد و سعی کرد به نوعی افکار را منحرف کند و نوک پیکان نگاه‌ها را در مورد نقض حقوق زنان از عربستان‌سعودی به سمت شمال خلیج‌فارس و جمهوری اسلامی ایران هدایت کند.
یک دیدگاه دیگر این است که شاید اصلاحاتی شکل می‌گیرد تا زمینه برای واگذاری قدرت از نسل قدیمی و فرزندان آل‌سعود به سمت نسل جدیدتر و ولیعهد جدید که از عربستان به قدرت رسیده، مهیا شود، برای این‌که به دست گرفتن قدرت به وسیله آنها همزمان باشد با یک‌سری تحولات و اصلاحاتی که در عربستان شکل گرفته است. به‌هرحال اگر هرکدام از اینها را نگاه کنیم ممکن است واقعیتی در آن نهفته باشد، اما به نظر می‌رسد چیزی که در عربستان شکل گرفته، چه صوری و برای رسیدن به اهداف خاصی باشد و چه واقعی باشد این است که عربستان پذیرفته خودش را با یک‌سری شرایط جدید وفق دهد و ادامه دادن آن نوع حکومت با سبک گذشته و دیدگاه‌های سنتی هزینه‌هایی برای عربستان به وجود خواهد آورد و عربستان نمی‌تواند از پس این هزینه‌ها در مدت زمان کوتاهی برآید، به همین دلیل چاره‌ای جز اصلاحات و تغییرات اینچنینی ندارد.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که عربستان به جای آن‌که دست روی یک‌سری مواردی بگذارد که همیشه در مورد آن بحث بوده است و همین اصلاحات باعث شود که ذهن‌ها را به سمت اصلاحات ظاهری ببرد، چرا تغییرات ریشه‌ای انجام نداده است، گفت: معمولا کشورهایی که بخواهند اصلاحاتی را شکل دهند و آنها را در جامعه سنتی خودشان شروع کنند، ناچارند این اصلاحات را از جایی که احساس می‌کنند هزینه کمتری دارد یا خواسته‌ای حداقلی را به دنبال خواهد داشت، شروع کنند، یعنی اگر کشوری بخواهد یک‌باره دست به اصلاحات گسترده‌ای بزند و اصلاحات ریشه‌ای شروع کند و دست به یک‌سری رفرم در جامعه بزند، معمولا در مورد این کشورها تجربه نشان داده است که در نتیجه آزادسازی دچار مشکلاتی خواهند شد و رفرم‌هایی که صورت می‌گیرد،
احتمال این‌که نتواند به خواست‌ها و تقاضاهای رو به افزایش افرادی که این اصلاحات را می‌خواهند، کمک کند و احتمال این‌که سرعت و شتاب این اصلاحات آن‌قدر شدید شود که نتواند آن را کنترل کند، بسیار است، به همین دلیل، تجربه نشان داده که اصلاحات باید به‌تدریج و از نقاطی که می‌تواند آسیب‌پذیری کمتری داشته باشد و هزینه‌های کمتری را به سیستم وارد کند و خواسته‌ها را به حداقل برساند، انجام شود. من با کلیت ماجرا به این شکل موافق نیستم.
به نظر من نهایتا کشوری مانند عربستان حتی اگر به شکل فرمایشی هم یک‌سری تغییرات بنا به هر دلیلی انجام داده باشد، این‌جا متوقف نمی‌شود و با توجه به تغییراتی که در عصر ارتباطات و تکنولوژی و گسترش سریع اخبار و اطلاعات به وجود آمده، به‌نظر بعید می‌آید حکام عربستان بتوانند این تغییرات را در این حد نگه دارند و فشار دیگری بر سیستم وارد نشود. آنها فکر می‌کنند که می‌توانند به راحتی در برابر ادامه تغییرات مقاومت کنند. شخصا معتقد هستم روند اصلاحات در عربستان به این‌جا ختم نخواهد شد و حکام عربستان مجبور می‌شوند امتیازات دیگری را هم واگذار کنند.
شما به نکته خوبی اشاره کردید، دو مسأله وجود دارد؛ نخست این است که عربستان اعتقاد دارد این تغییرات را انجام داده و تا مدت‌ها زنان عرب مطالبه دیگری نخواهند داشت و از طرف دیگر مرور زمان و به قول شما پیشرفت تکنولوژی باعث می‌شود مطالبات جدیدتری آغاز شود. عربستان چگونه می‌خواهد مانع مطالبات جدید شود؟ واقعا همین‌گونه است. حکام عربستان فکر می‌کنند حرکت‌های اصلاحی مانند حضور زنان در ورزشگاه و رانندگی آنها و درنهایت مطالبات به همین‌جا ختم می‌شود. حکام عربستان دچار یک سوءبرداشت از این موضوع هستند و احتمالا تجریه تاریخی کشورهای دیگر را نادیده گرفتند.
تا زمانی که جامعه بسته و محدود است، تا حدودی قابل کنترل است، اما از زمانی که خواسته‌ها به تدریج پذیرفته شود و اصلاحاتی انجام شود، روند متوقف‌کردن اصلاحات مشخص نیست که به چه سمتی خواهد رفت. آیا سیستم توانایی مقابله با آن را خواهد داشت؟ من بعید می‌دانم که بشود در جامعه‌ای که قرن‌ها بسته و محدود بوده و چیزی به نام زن موجودیتی نداشته، برای آن حق و حقوقی در نظر بگیرند. حالا با توجه به این فشارها و تغییراتی که در دنیا وجود داشته، با دادن یک‌سری آزادی‌ها و حرکت اصلاحی فکر کنند مشکلی به وجود نخواهد آمد و می‌توانند مسیر خود را به راحتی ادامه دهند، چنین چیزی واقعا امکانپذیر نخواهد بود و به عقیده من اگر عربستان قصد اصلاح در جامعه خود را دارد، باید خود را آماده کند تا به مرور انواع و اقسام خواسته‌های جدید از طرف مردم به سمت او وارد شود و باید خودش را آماده کند که به این خواسته‌ها پاسخ مثبت دهد. بازگرداندن روندی را هم که شروع کرده به عقب امکانپذیر است، ولی برای سیستم هزینه‌بر خواهد بود و دیگر نمی‌شود این حرکتی که شروع‌شده را متوقف کرد.
سنایی در انتها در پاسخ به این سوال که اصلاحاتی که عربستان انجام داده، چه تاثیری روی دیگر کشورهای منطقه خواهد گذاشت، گفت: عربستان حتی نسبت به مابقی کشورهای خلیج‌فارس سنتی‌ترین و عقب‌مانده‌ترین کشور بود. به نظر می‌رسد بازتاب‌های مختلفی خواهد داشت و حرکت‌های اصلاحی روی منطقه را تندتر خواهد کرد و به شهروندان مابقی کشورها کمک خواهد کرد که بتوانند مطالبه‌های بیشتری از حکومت خود داشته باشند.
- 16
- 2
