روایتی تحقیقی از سرگذشت سیاست درجهان اسلام

«تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام» اثر معتبر و محققانه پاتریشیاکرون پژوهشگر و استاد دانشگاه‌های اروپا و امریکاست که با برگردان مسعود جعفری جزی در سال ۱۳۸۹ از سوی انتشارات سخن منتشر شد و چندی پیش چاپ دوم آن به بازار آمد.

این کتاب روایتی است تحلیلی از سیر تحول اندیشه سیاسی در تمدن اسلامی. مؤلف با اشراف به منابع اصیل تاریخ سیاسی اسلام و منابع دست‌دوم، اثری دانشگاهی و روشمند پدید آورده که در جای جای آن باتحلیل‌های تازه و نگاه ویژه نویسنده و نتیجه‌گیری‌های بدیع او روبه‌رو می‌شویم.

خانم پاتریشیا کرون متولد دانمارک بود و سال‌ها در دانشگاه‌های لندن، آکسفورد و کمبریج در کنار تحقیق و پژوهش به تدریس مشغول بود و از سال ۱۹۹۷ تا زمان درگذشتش به‌عنوان استاد مطالعات اسلامی در مؤسسه تحقیقات عالی پرینتسون در امریکا به پژوهش و تحقیق مشغول بود و آخرین کتاب خود «پیامبران بومی‌گرای ایرانی» را در سال‌های پایانی عمر نوشت که جوایز متعدد و معتبری برایش به ارمغان آورد.

مسعود جعفری جزی علاوه بر این کتاب «مقنع و سپید جامگان» مجموعه مقالاتی به قلم پاتریشیا کرون را توسط نشر ماهی در سال ۹۲ منتشر کرد و نیز از همین پژوهشگر کتاب «جامعه‌های ما قبل صنعتی» را ترجمه و توسط نشر ماهی به بازار عرضه کرد که اخیراً به چاپ دوم رسید. مسعود جعفری جزی هم‌اکنون دیوان «قطران تبریزی» را در فرهنگستان زبان در دست تصحیح دارد که قبلاً به‌عنوان رساله فارغ‌التحصیلی‌اش از آن دفاع کرده بود.

آقای جعفری جزی با خانم پاتریشیا کرون در کار پژوهش همکاری داشتید و نخستین کسی بودید که او را با ترجمه کتاب «تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام» به جامعه ایران معرفی کردید. از آن زمان تا زمان فوت، خانم کرون کتاب دیگری هم منتشر کرده است؟

خانم پاتریشیا کرون در سال‌های پایانی عمرش یک کتاب خیلی مهم منتشر کرده است. من هم که آن زمان در مؤسسه تحقیقات عالی پرینستون امریکا حضور داشتم، در معرفی منابع و مآخذ کتاب در دست تألیفش به او مشورت می‌دادم. البته کتاب را به تنهایی تألیف و تدوین کرده است. کتاب مهمی درباره ایران است. عنوان انگلیسی کتاب را اگر بخواهیم کلمه به کلمه به فارسی برگردانیم، می‌شود. «پیامبران بومی‌گرای ایران» ‌که منظور نویسنده جنبش‌های اجتماعی است پس از ورود اسلام به ایران آغاز شده است. جنبش مقنع و بابک خرمدین و مازیار و...

درباره این موضوع غلامحسین صدیقی ۷۰ سال پیش کتابی نوشته به اسم «جنبش‌های ایرانی»...

البته احسان طبری هم‌کتابی دارد به اسم «جنبش‌های اجتماعی در ایران» که اخیراً هم توسط دو تا از ناشران تجدید‌چاپ شده است.

خانم پاتریشیا کرون براساس تحقیق و پژوهش در تاریخ ایران کتاب «پیامبران بومی‌گرای ایران» را به نگارش درآورده که به معنای دقیق، از جنس کارهای امثال طبری نیست. کتاب طبری خیلی وسیع‌تر و کلی‌تر است. و اصلاً تخصصی و علمی نیست. ولی کتاب غلامحسین صدیقی، جنبش‌های ایران که در سه قرن اول هجری شکل گرفت درباره جنبش مقنع و بابک خرمدین و مازیار است. در واقع این کتاب رساله فارغ‌التحصیلی صدیقی بود که به فرانسه در پاریس نوشته است و بعدها تلخیصی از آن را به فارسی منتشر کرد. این کتاب تنها منبعی بود که پیرامون موضوع پژوهش خانم کرون وجود داشت و جزو کارهای علمی به حساب می‌آمد.

خانم پاتریشیا کرون بر این اساس پیرامون جنبش‌های دینی در ایران تحقیق و پژوهش کرده و کتابی نوشته است؟

خانم کرون تاریخ این جنبش‌ها را به‌صورت کامل و با استفاده از منابع جدید عربی، فارسی و لاتین که پیدا کرده، تحلیل‌های تازه و بدیع خودش را که مانند پژوهش‌ها و ‌آثار دیگرش ابتکاری و معتبر، غنی و جذاب به دست داده است. این کتاب به زبان اصلی حدود ۴۰۰ صفحه است.

چرا مقطعی را که مورد پژوهش قرار داده از زمان رحلت پیامبر اسلام آغاز می‌شود تا قرن هفتم یعنی قرون وسطی ادامه پیدا می‌کند؟

مطالعات اسلام شناسی و ایران‌شناسی (در واقع همه پژوهش‌های دانشگاهی) خیلی تخصصی شده است. در تقسیم‌بندی‌ای که در آنجا، مؤسسه مطالعات اسلامی پرینستون انجام شده، خانم کرون خودش را متخصص دوره باستان می‌داند. یعنی از حول و حوش چند سده قبل از مسیحیت تا دوره قرون وسطی، دیگر جلوتر نمی‌آید در حوزه کاری خودش. دوره بعد از مغول و دوره صفویه و... اندیشه سیاسی خیلی متحول می‌شود.

هم در ایران هم در دنیای اسلام. و کسان دیگری در آن مؤسسه کارهایی در زمینه پژوهش بعداز قرون وسطی کرده‌اند، چون خانم کرون خودش رامتخصص دوره‌های بعد نمی‌دانست وارد آن دوره‌ها نشده بود. اما آن دوره‌هایی راکه کار کرده و در این کتاب آورده، آن دوره را عمیقاً و دقیقاً می‌شناسد. نه فقط اندیشه سیاسی آن دوران را، یعنی تاریخ آن دوره، اجتماعیاتش، ادبیاتش، شعرش.

اتفاقاً یکی از امتیازات کتاب «تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام» توجه نویسنده به دیدگاه‌های عارفان، فقیهان، فیلسوفان و برخی از اصحاب رأی در زمینه مسائل سیاسی و تحلیل و ارزیابی نگرش‌های آنان است. حتی استاد ملکیان می‌گوید: آثار پاتریشیا کرون از تاریخ گذشته غرابت‌زدایی می‌کند.

درست است. آقای ملکیان در جلسه نقد و بررسی این کتاب دو - سه نکته اساسی در مورد این کتاب عنوان کردند. خانم کرون اشراف عمیقی داشت نسبت به آن دوره‌هایی که مورد تحقیق و پژوهش قرار دارد. حتی می‌بینید به اشعار عربی استشهاد و استناد می‌کند. در جریان تحقیق و پژوهش به متون ادبی هم توجه داشت. می‌خواست درباره آن دوره که کار می‌کند نگاه و نگرش‌اش همه جانبه باشد. طبیعی است که درباره دوره بعد از قرون وسطی نمی‌توانست به این صورت دقیق و عالمانه کار کند، چون در حوزه تخصص‌اش نبود.

شما در ارزیابی پژوهش‌های موجود، آثار منتشر شده را به سه دسته تقسیم می‌کنید. آثار آکادمیک و تحقیقی، آثاری که برای مخاطب عام نوشته می‌شود و از موشکافی و دقت عالمانه فاصله دارند، سوم آثاری که در میانه جای می‌گیرند. یعنی ضمن پایبندی به اصول و مبانی نگارش‌های دانشگاهی که از تحلیل و تفسیر و نتیجه‌گیری و مباحث تطبیقی جذاب خالی نیستند. آثار خانم کرون را دراین دسته جای می‌دهید؟

این دسته از آثار هم مخاطبان دانشگاهی و نخبه دارد، هم مخاطب عام دارد، یکی از دلایل من بر می‌گردد به سبک نگارش و زیان اثر، چون در ایران هر کس متن اصلی (انگلیسی) آثارش را خوانده می‌گوید بسیار شفاف و ساده و روشن و همه فهم است. بعد خودش علاوه بر کار پژوهش دارای ذوق ادبی بوده و اهل مطالعه شعر و رمان بوده است و از نوجوانی رمان پلیسی می‌خواند. در خانه‌اش هنوز قفسه‌ای پر از رمان داشت. دلیل دیگر‌ش هم این است که به‌شدت از ابهام و مغلق گویی و پیچیده‌نویسی پرهیز داشت و استادانی را که پیچیده و پر ابهام می‌نوشتند و لفظ قلم صحبت می‌کردند بشدت نکوهش می‌کرد. سبک و شیوه نگارش‌اش، بیشتر آگاهانه بود.

اینکه مؤلف به‌عنوان یک پژوهشگر دانشگاهی از بیرون به تحولات سیاسی و تاریخ تمدن اسلامی نگاه می‌کند طبعاً بجز کنجکاوی‌های علمی و علاقه به رشته دانشگاهی‌اش، همدلی‌ اعتقادی خاصی به موضوع تحقیق و پژوهش خود ندارد. آیا این را به‌عنوان یک امتیاز برای تحقیقش عنوان می‌کنید یا....

در ایران ما فکر می‌کنیم که در تحقیق و پژوهش خود حتماً باید موضع بگیریم، موضع‌ما باید مؤمنانه باشد و دیگری را ضروری است نفی کنیم. ولی برای او این چیزها مطرح نبود. در ایران آنان که مؤمنانه نگاه می‌کنند یک روایت از تاریخ می‌دهند. اما آنان که سکولارند یا در مقابل دین موضع دارند روایتی متفاوت و متضاد از همان تاریخ به دست می‌دهند. خانم کرون دراین پژوهش فارغ از این داوری‌ها بود. موضوع برایش یک تحقیق علمی بود. امتیازی است که به ما فرصت می‌دهد از چشم یک محقق وقایع را ببینیم که گرایش فکری شبیه ما ندارد. فرصت خوبی است که تاریخ گذشته را از این زاویه ببینیم.

کرون عنوان می‌کند قراردادن تاریخ در خدمت اهداف و مفاهیم امروزی، هنری است که روشنفکران- و نه مورخان- در آن مهارت دارند، از چه چیزی حرف می‌زند و چه منظوری دارد؟

این حرف خانم کرون مربوط به مقدمه‌ای است که برای ترجمه فارسی کتاب نوشته است. او می‌دانست جو کشورهای عربی، خاورمیانه و ایران چه جوری است. می‌گوید، من در این کتاب یک روشنفکر نیستم. محقق و پژوهشگر دانشگاهی‌ام، کاری که دکتر شریعتی در حوزه اسلام شناسی کرده یک کار روشنفکری است. 

کاری که آل‌احمد کرده هم کار روشنفکری است. کاری که سروش و پیروانش می‌کنند، کار روشنفکری است، این روشنفکران مفاهیم تاریخی را در خدمت اندیشه‌های امروزی قرار می‌دهند. (که کار مذمومی نیست) منتها کار محقق و پژوهشگر دانشگاهی نیست. محقق دانشگاهی به خودش اجازه نمی‌دهد چنین‌کاری بکند. پاتریشیا کرون روی این نکته تأکید می‌کند. ما در ایران با این مسأله درگیریم دیگر. آقای طباطبایی هم به‌صورتی همین کار را می‌کند با تاریخ ایران. این کار روشنفکری همیشه بوده و هست. ولی جای تحقیقات آکادمیک و علمی و دانشگاهی را نمی‌گیرد.

سایر محمدی