یلدا، شاهکار محاسباتی ایرانیان باستان

ایرانیان از گذشته‌های دور به تفاوت زمانی این شب نسبت به شب‌های دیگر سال آگاهی داشتند و در اصل یلدا، میراث شاهکار محاسباتی ایرانیان باستان است؛ زیرا نشان می‌دهد که نیاکان این سرزمین عالم‌پرور، از چند هزار سال پیش در دانش ستاره‌شناسی به توانایی سنجش دقیق طول شبانه‌روز رسیده بودند. بر اساس برخی متون از حدود هشت هزار سال قبل تاکنون این آیین در ایران رواج داشته است و حتی این‌گونه می‌توان گفت که برخی از جشن‌های مسیحیان هم با این آیین ارتباط دارد.

یلدا و مناسبت‌های اینچنینی صرفا بهانه‌ای هستند برای یادآوری آیین‌های کهن ایران تا از این طریق ضمن یادآوری هم‌نشینی، هم‌دلی و شاد بودن به هر بهانه به ما تذکر داده شود که تنهایی امروز حتی در جهان غرب دیگر الگوی رایجی نیست. فارسی‌زبانان از روزگار گذشته تا کنون در شب چله گرد هم می‌آمدند تا ضمن شب زنده‌داری در منزل یکی از بزرگان و اقوام و گفت‌وگوی صمیمانه، با کتاب‌خوانی از جمله شاهنامه خوانی و تفأل به دیوان حافظ، کوچکترها از تجارب بزرگترها بهره‌مند و با رسم و رسوب ملی ایران آشنا شوند.

در این شب بزرگترها داستان های تلخ و شیرین و تجارب خود را برای کوچکترها نقل می‌کردند ولی امروزه حتی در دورهمی‌ها و مناسبت بزرگی چون یلدا، وجود تلفن همراه، تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی نه تنها این سنت دیرینه و فلسفه وجودی آن را ارتقا نداده بلکه در مواردی نیز آن را کم‌رنگ کرده‌اند. 

بهره بردن از مناسبت‌های این چنینی برای ایجاد ارتباط فرهنگی جوانان و نوجوانان با تمدن کهن این آب و خاک لازم است اما روی آوری بی‌قاعده جوانان در قرن بیست و یکم به رسانه‌های گروهی از جمله اینترنت و تلویزیون متاسفانه عاملی شده که در چنین مناسبت‌هایی چون یلدا که بهترین زمان برای آموختن رسوم گذشته و ارتباط با بزرگترهاست، فرصت چهره به چهره با بزرگ‌تر از دست برود. 

مناسبت یلدا در سال ۱۳۸۷ شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید؛ امید است که این میراث نیاکان پاک این سرزمین کهن به همت مسئولان میراث فرهنگی کشور و دفتر یونسکو در ایران به ثبت جهانی نیز برسد.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران در گفت‌وگو با ایرنا در رابطه با یلدا گفت: ساعت ۱۶:۵۴ دقیقه روز شنبه ۳۰ آذر ۹۸، خورشید در تهران غروب می‌کند و با توجه به ساعت ۷:۱۰ صبح که لحظه طلوع خورشید در بامداد روز یکشنبه اول دی ماه است، طول این شب (جمعه شب ۳۰ آذر) ۱۴ ساعت و ۱۶ دقیقه خواهد بود که در میان شب‌های سال، طولانی‌ترین شب محسوب می‌شود و از آن به نام یلدا و یا شب زایش خورشید یاد می‌شود. علاقه‌مندان دقت داشته باشند که این زمان برای تهران است و ساعت‌های طلوع و غروب در سایر شهرها قدری با هم متفاوت است اما در تمامی پهنه ایران، هموطنان در شب یلدا طولانی‌ترین شب را هم تجربه خواهند کرد.

«مسعود عتیقی» ادامه داد: اهل مطالعه خوب است توجه داشته باشند که اساس این شب در آسمان بالای سرمان است؛ به این صورت که محور فرضی گردش وضعی زمین به دور خود کج است؛ یعنی  محور دوران زمین بر صفحه گردش زمین به دور خورشید عمود نیست بلکه به اندازه ۲۳.۵ درجه انحراف دارد و برای ساکنان روی زمین همین انحراف محوری، عامل پدید آمدن فصل‌هاست. از سوی دیگر زمین هم‌زمان با گردش به دور خودش به دور خورشید نیز می‌گردد و برای ما که در زمین هستیم خورشید با وجود اینکه در مرکز منظومه خورشیدی ثابت است اما به طور ظاهری در حرکت سالیانه در آسمان جابه‌جا می‌شود.

وی افزود: دلیل این امر این است که با گردش زمین به دور خورشید، گویا خورشید در زمینه صورت‌های فلکی آسمان بر خلاف جهت عقربه‌های ساعت جابه‌جا می‌شود. به مسیر حرکت ظاهری خورشید در زمینه آسمان در مدت یک‌سال خورشیدی دایرة‌ البروج گفته می‌شود و ناظر زمینی اینگونه تصور می‌کند که خورشید روی دایرة البروج مسیری را از میان صورت‌های فلکی مختلف طی می‌کند اما در واقع حرکت خورشید در دایرة البروج ناشی از حرکت سالیانه زمین به دور خورشید است.

به گفته مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران، از آنجا که صفحه چرخش مدار زمین حول خورشید بر استوای زمین منطبق نیست و با آن زاویه حدود ۲۳.۵ درجه می‌سازد، استوای سماوی که کره آسمان را به دو نیم‌کره شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند و از امتداد استوای زمین در فضا به دست می‌آید با دایرة البروج در یک صفحه نیست و این دو صفحه با هم زاویه ۲۳.۵ درجه را می‌سازند؛ استوای آسمان و دایرة البروج دوازده‌گانه یکدیگر را در دو نقطه قطع می‌کنند که به آنها نقاط اعتدالین، اعتدال بهاری و دیگری اعتدال پاییزی می‌گویند و در طرفین نقاط اعتدال که به نقاط گره نیز معروف است نقاط انقلابین قرار دارند که یکی انقلاب تابستانی و دیگری انقلاب زمستانی است.

عتیقی ادامه داد: در روز اول بهار که زمان اعتدال بهاری است خورشید دقیقا از شرق طلوع می‌کند و هر چه به انتهای فصل بهار نزدیک می‌شویم فاصله خورشید از استوای آسمان بیشتر می‌شود و نه تنها طول روز (فاصله میان طلوع تا غروب خورشید) بیشتر می‌شود بلکه محل طلوع خورشید بر روی افق به سمت شمال شرق نیز تغییر می‌کند. در ابتدای تابستان طولانی‌ترین روز پس از یک شب کوتاه را ساکنان نیم‌کره شمالی زمین تجربه می‌کنند و خورشید به این نیم‌کره عمود می‌تابد که به آن انقلاب تابستانی گفته می‌شود این در حالی است که فصول در نیم‌کره شمالی و جنوبی زمین عکس یکدیگر رخ خواهد داد و برای ساکنان نیم‌کره جنوبی در این موقع از سال آغاز فصل زمستان خواهد بود. با گذشت روزهای تابستان بر طول شب اضافه و از طول روز کاسته می‌شود تا در اعتدال پاییزی طول روز و شب در سراسر کره زمین با هم برابر شود و باز هم خورشید دقیقا از نقطه شرق آسمان طلوع خواهد کرد.

وی گفت: با گذشت روزهای پاییز به طول شب اضافه و از طول روز کاسته می‌شود ضمن آنکه رفته رفته محل طلوع خورشید به سمت افق جنوب شرق متمایل می‌شود و در شب یلدا ، طولانی‌ترین شب سال و در روز اول زمستان کوتاه‌ترین روز را تجربه می‌کنیم که به این وضعیت که در اصطلاح نجومی انقلاب زمستانی اطلاق می‌شود.

بدیهی است به مرور در روزهای زمستان از طول شب کاسته و به طول روز اضافه می‌شود تا در اول بهار مجددا طول روز و شب در تمام  این کره خاکی با هم برابر شود که همان نوروز ایرانی است. بیان این نکته ضروری است که شب‌های قبل و بعد از یلدا به میزان بسیار کمی نسبت به شب اول دی ماه کوتاه‌تر است و این تفاوت به میزان چند ۱۰ثانیه و کمتر از یک دقیقه است.

به گفته مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران، کمتر از دو هفته قبل از یلدا  زودترین غروب خورشید رخ می‌دهد و دو هفته پس از اول دی ماه دیرترین طلوع خورشید را خواهیم داشت اما این موضوع به این معنی نیست که شب یلدا طولانی‌ترین شب سال نباشد زیرا برای محاسبه طول شب باید به هر دو مولفه زمان غروب و طلوع خورشید و اندازه‌گیری فاصله میان آنها توجه شود و یا به عبارتی از کم کردن طول روز از ۲۴ ساعت شبانه‌روز، طول شب به دست می‌آید. ساعت ۷:۴۹ دقیقه صبح روز یکشنبه اول دی ماه ۹۸ لحظه رسیدن خورشید به نقطه انقلاب زمستانی است.