مصرف زیاد آب کشاورزی چه تبعاتی برای محیط زیست ایران دارد؟

به گزارش ایرنا، حتی وقتی اقلیم دچار دگرگونی و روزهای ناخوشی آسمان از حدود ۲ دهه قبل به تدریج آغاز شد، باز هم کسی فکر نمی‌کرد کوه‌های برفی آذربایجان که از اوایل آبان سفید پوش می‌شدند، روزی در آذر ماه نیز نشانی از سپیدی نداشته باشند و بروز این وضعیت سفره‌های غنی زیرزمینی این خطه را در مدت کوتاهی خالی کند. اینگونه بود که ورق برگشت و رودخانه «آجی چای» (تلخه رود) که حدود ۲۰ سال قبل، خروجی سالیانه آن به ۱.۲ میلیارد مترمکعب می‌رسید و حتی در اوج گرمای تابستان، بچه‌های حاشیه غرب و شمال غرب تبریز برای آب تنی خود را به آن می‌زدند، از رمق افتاد و جاری شدن مایع حیات در آن منوط به بارش باران‌های سیل آسا و ذوب شدن برف در بلندی‌های «بزقوش» و «دند» شد. و اینگونه بود که از اوایل دهه ۱۳۸۰ زمزمه‌هایی مبنی بر خطر کاهش وسعت دریاچه ارومیه و نمایان شدن سر و کله تپه‌های نمکی داخل آب در جاهای کم عمق به گوش رسید.

وقتی استفاده بی‌رویه از رودخانه‌های دائمی و فصلی برای توسعه باغات و کشت‌های آب بر جوابگو نشد، این بار نوبت سفره‌های زیرزمینی تشکیل شده در طول میلیون‌ها سال بود تا آبشان در مدتی بیش از یک دهه، به بهانه توسعه کشاورزی و کشت سیب پایه سرخ به عنوان محل هزینه درآمدهای نفتی ۱۲۰ دلاری، به یغما رود. بروز این وضعیت در نهایت به کاهش ۳۰ تا ۵۰ درصدی منابع آب زیرزمینی در دشت‌های آذربایجان شرقی و به تبع آن دیگر دشت حوضه آبریز دریاچه ارومیه در استان‌های کردستان و آذربایجان غربی شد. هم اکنون ۷۰ هزار چاه غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در استان‌های آذربایجان شرقی، کردستان و آذربایجان غربی وجود دارد که ۳۰ هزار فقره از آنها در آذربایجان شرقی است.

مسدود کردن بیش از هفت هزار حلقه چاه غیرمجاز در آذربایجان شرقی 

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی گفت: با مجموع اقدامات انجام شده، از برداشت ۵۴ میلیون متر مکعب آب غیر مجاز از حقابه دریاپه ارومیه جلوگیری شده است. یوسف غفارزاده با اعلام اینکه تا زمان حاضر هفت هزار و ۲۲۸ فقره چاه غیرمجاز در استان مسدود و برای ۲ هزار فقره چاه، کنتور هوشمند نصب شده است، اضافه کرد: در کنار راه اندازی گروه‌های گشت و نظارت برای کنترل وضعیت دشت‌ها و چاه‌های استان، درصدد جذب مشارکت مردمی برای اجرای طرح تعادل بخشی هستیم. وی افزود: ۳۳۴ استخر غیرمجاز هم که در کنار رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه جهت ذخیره آب غیر مجاز ایجاد شده بودند، پر و ارتباط آن‌ها با رودخانه‌ها مسدود شد.

غفارزاده از جمع‌آوری ۳۶۰ موتور پمپ که به وسیله آن‌ها آب رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه به صورت غیرمجاز برداشت می‌شد، خبر داد و گفت: با مجموع اقدامات انجام شده، از برداشت ۵۴ میلیون متر مکعب آب غیر مجاز از حقابه دریاپه ارومیه جلوگیری شده است. وی با اشاره به مسیرگشایی و لایروبی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه، یادآوری کرد: لایروبی رودخانه‌های آجی چای، مهرانه رود و قلعه چای به طول ۱۳۶ کیلومتر انجام شده است. غفارزاده با تاکید بر لزوم ایجاد معیشت جایگزین برای روستائیان حاشیه دریاچه ارومیه، گفت: در دراز مدت با قوه قهریه نمی‌توان از برداشت غیر مجاز آب پیشگیری کرد، زیرا معیشت افراد به برداشت آب از چاه‌های غیرمجاز و رودخانه‌ها وابسته است. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی افزود: باید در حوضه آبریز دریاچه ارومیه مصرف آب مدیریت شود و همزمان معیشت جایگزین در منطقه به غیر از کشاورزی جا بیفتد تا روند احیای دریاچه ارومیه سرعت بگیرد. 

افت آب‌های زیرزمینی 

استفاده بی‌رویه از منابع آبی آذربایجان شرقی علاوه بر تهدید حیات آبی دریاچه ارومیه، افت ۳۰ تا ۵۰ درصدی سفره‌های آب زیرزمینی استان را نیز موجب شده است. هر چند آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی همراه با برخی نهادهای دیگر با اجرای طرح تعادل بخشی درصدد تثبیت و احیای وضعیت سفره‌های زیرزمینی هستند، اما موفقیت در این طرح نیازمند همراهی عمومی است. با توجه به تامین حدود ۶۰ درصدی آب مصرفی کشاورزی و شرب آذربایجان شرقی از منابع آب‌های زیرزمینی و نیز مشکلات مربوط به برداشت‌های بی‌رویه و مازاد، ارتقای آگاهی‌های عمومی و جلب مشارکت کشاورزان درباره خطرات جدی ناشی از کاهش این منابع ضروری است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی گفت: این‌ یک واقعیت است که وضعیت آب و سفره‌های زیرزمینی ما بحرانی است و طرح تعادل بخشی، تنها راه و آخرین فرصت برای احیای آب‌های زیرزمینی استان است و در صورت عدم استفاده از این فرصت، نخواهیم توانست تمدن و آبادانی خود را حفظ کنیم. مجتبی جلیل‌زاده ادامه داد: تغییر رویکرد صورت گرفته در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که اهتمام جدی برای احیای منابع آبی وجود دارد و البته شورای عالی آب و ۱۵ طرح مصوب شده از سوی این شورا در پی این نیست که آب را از دست کشاورزان بگیرد بلکه به دنبال تغییر نوع مصرف و بهینه‌سازی مصرف آن است.

وی با تاکید بر عدم تبعیض در اعمال قانون در انسداد و پر کردن چاه‌های غیرمجاز تاکید کرد: در این خصوص بر اساس وظیفه قانونی خود و به ‌دور از هیچ تبعیض و امتیازی عمل می‌کنیم و در اعمال قانون برای هیچ‌کس تبعیضی قائل نمی‌شویم. مدیر دفتر آب‌های زیر زمینی آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی هم با بیان اینکه استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی موجب شده تا این وضعیت در استان به وجود بیاید، اعلام کرد: ۱۳ هزار و ۴۹۰ حلقه چاه مشمول تعیین تکلیف و غیرمجاز در استان وجود دارد که این چاه‌ها سهم عمده‌ای در کاهش آب‌های زیرزمینی دارد. تقی غفاری ساعی گفت: ۸۸ درصد چاه‌های غیر مجاز استان در سه شهر مراغه، بناب و ملکان قرار دارد.

نگرانی از آینده مصرف آب کشاورزی را مضاعف می‌کند

کارشناسان می‌گویند یکی از مسائل موثر در مصرف روزافزون منابع آب حوضه دریاچه ارومیه، نگرانی کشاورزان از آینده و به تبع آن تلاش برای استفاده حداکثری از آب باقیمانده به منظور فروش بیشتر محصولات به منظور پس انداز برای روزهای بدتر است. از این منظر، کشاورزان حوضه آبریز دریاچه ارومیه که محل سکونت آنها در محدوده‌هایی با تنش آبی قرار دارد، به منظور تامین آینده خود می کوشند تا حد امکان از آب موجود برای کسب سود بیشتر استفاده کنند.

مهدی قلی زاده، یکی از ساکنان شهر «شندآباد» شهرستان شبستر در این باره گفت: باغداران منطقه برای اینکه آینده خود را تضمین کنند، نه تنها با طرح‌های احیا همراهی نمی‌کنند، بلکه حداکثر تلاش خود را برای مکیدن آب موجود در زمین به کار می‌برند. وی افزود: به عنوان نمونه چند سال قبل تنها ۲ فقره چاه ۲۰ اینچی در «شندآباد» وجود داشت، اما کشاورزان به دلیل نگرانی از آینده و شور شدن روزافزون خاک منطقه، در این مدت اقدام به زدن حداقل ۲۰ فقره چاه غیرمجاز کرده‌اند. وی اضافه کرد: هر چند اداره آب شهرستان شبستر در صورت اطلاع به مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز اقدام می‌کند، اما بدیهی است که به ازای هر چاه غیرمجاز یک نفر نیروی انسانی ندارد. حسین محمدزاده از کشاورزان شهرستان عجب شیر نیز در حالی که از یادآوری روزهای پرآبی دریاچه ارومیه اشک بر چشم دارد، گفت: آن روزها گذشت و ما اکنون با شور شدن آب منطقه به دلیل افت چشمه‌های زیرزمینی مواجه هستیم.

وی با بیان اینکه هنوز مردم واقعیت تلخ پیامدهای خشکی دریاچه ارومیه را باور نکرده‌اند، افزود: برنامه‌های ترویجی در این ارتباط ناکافی است و نهادهای مسئول باید تلاش مضاعفی را برای همراه کردن مردم با طرح‌های احیا اجرا کنند. وی از اینکه برخی از مردم با وجود مشاهده خشکی دریاچه ارومیه به حفر چاه‌های غیرمجاز اقدام می‌کنند، ابراز تاسف کرد و گفت: مرگ دریاچه، مساوی با مرگ همه ماست و از ته دل دعا می‌کنم هرگز چنین اتفاقی نیفتد.