لاک پشت‌ها شاخص سلامتی اکوسیستم‌های دریایی و اقیانوسی هستند. وجود این گونه‌ها تضمینی برای ادامه زندگی میگوها، ماهی‌ها و سایر زیست مندان دریایی است اما مطالعات جهانی خبر خوبی درباره جمعیت لاک پشت‌ها ندارد. تغییر اقلیم دارد تعادل جنسیتی آنها را بهم می‌زند و لاک پشت‌های ماده را وارد تجرد قطعی می‌کند.
هفت گانه لاک پشت ها
در تمام آب‌های جهان تنها هفت گروه لاک پشت زندگی می‌کند. سهم خلیج فارس و دریای عمان از این گروه هفتگانه، لاک پشت‌های پوزه عقابی و سبز است. به ندرت می‌توان در موج‌های نیلگون خلیج فارس و دریای آبی عمان لاک پشت‌های زیتونی، سرخ یا چرمی را دید. اصغر مبارکی کارشناس حیات وحش معاونت محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست به «ایران» می‌گوید: «هرگز لاک‌پشت زنده چرمی در سواحل ایران دیده نشده است، مگر لاشه آن.» او البته اعتقاد دارد که در قسمت‌های عمیق دریای عمان امکان دیدار با لاک پشت‌های چرمی وجود دارد اما آب پاکی را هم روی دست همگان می‌ریزد و می‌گوید: «به طور کلی پراکنش گونه‌های لاک پشت سرخ، زیتونی و چرمی بسیار نادر است.»
کارشناسان حیات وحش دریایی، لاک پشت‌ها را در چرخه زندگی به دو گروه تقسیم‌بندی می‌کنند. به گفته مبارکی این چرخه در یک دایره در نظر گرفته می‌شود. در این دایره لاک پشت‌ها یا در جمعیت تولید مثل کننده(لانه ساز) قرار می‌گیرند یا در گروه تغذیه کننده. منقارعقابی‌ها وقتی به ایران می‌آیند در رسته لانه سازها قرار می‌گیرند و لاک پشت‌های سبز برای تغذیه به زیستگاه‌های تغذیه‌ای ایران می‌آیند.
مبارکی سواحل شنی جزایر شیدور، هنگام، قشم، کیش، نخیلو،ام الکرم و نایبند را از جمله مقاصد لاک پشت‌های پوزه عقابی برای تخمگذاری می‌داند. اوج این زایش شگفت انگیز بین ۲۰ فروردین تا اواخر اردیبهشت ماه اتفاق می‌افتد. آن‌طور که مبارکی می‌گوید: «فصل تخمگذاری که تمام می‌شود، لاک پشت‌های مادر پوزه عقابی به‌سمت زیستگاه‌های تغذیه‌ای، در سواحل کشورهای دیگر می‌روند.»
لاک پشت‌ها در فصل تخمگذاری سه تا چهار بار خود را به سواحل شنی ایران می‌رسانند. به گفته این کارشناس بین هر تخمگذاری ۱۰ تا ۱۵ روز فاصله می‌افتد. این رفت و آمدها ۵۰ روز طول می‌کشد تا مهاجرت سالانه لاک پشت‌های مادر شروع شود. مبارکی می‌گوید: «ردیابی ماهواره‌ای نشان می‌دهد پوزه عقابی‌ها بعد از تخمگذاری در ایران به سمت جنوب خلیج فارس می‌روند. مسیر مهاجرت از غرب قطر تا شرق امارات کشیده می‌شود.» جنوب خلیج فارس زیستگاه تغذیه‌ای لاک پشت‌ها است. هر زمان که بخواهند لانه‌سازی یا تخمگذاری کنند دوباره به ایران باز می‌گردند.
مبارکی ردیابی نوزادان لاک پشت‌هایی که سر از سواحل شنی ایران درمی آورند را بعد از تولد سخت توصیف می‌کند. او می‌گوید: «اما براساس الگوی پراکنش مادرانشان، حدس می‌زنیم در حوزه خلیج فارس بمانند و بعد از بلوغ به سمت سواحل ایران بازگردند.» بلوغ لاک پشت‌ها ۳۰ سال طول می‌کشد.
لاک پشت‌ها این مسیر را به صورت غریزی بعد از سه دهه طی می‌کنند و برای تخمگذاری به همان ساحلی می‌آیند که در آن متولد شده‌اند. مبارکی می‌گوید: «مثلاً لاک پشتی که در شیدور متولد شده، هر کجای جهان که باشد برای تخمگذاری به همان ساحل می‌آید.»
مبارکی تقسیم‌بندی دیگری هم برای جمعیت تغذیه‌کننده لاک پشت‌ها دارد. این جمعیت به گفته او در دریا هستند و به هیچ عنوان از آب بیرون نمی‌آیند. از زیستگاه‌های ساحلی دریایی تغذیه استفاده می‌کنند و مدام بین این زیستگاه‌های مختلف جا به جا می‌شوند. او می‌گوید: «بسته به نوع گونه‌ای لاک پشت، زیستگاه‌های تغذیه‌ای فرق می‌کند. زیستگاه تغذیه‌ای لاک پشت‌های پوزه عقابی مناطق مرجانی است. لاک پشت‌های سبز گیاهخوارند، بنابراین از علف‌های دریایی و جلبکی تغذیه می‌کنند.» لاک پشت‌های تغذیه‌کننده سواحل جنوبی ایران، عموماً لاک پشت‌های سبز هستند. آنها در سنین مختلف دیده می‌شوند. گاهی اندازه کف یک دست هستند و گاهی ۱۲۰ تا ۱۳۰ سال سن دارند.
البته به گفته مبارکی استثنا هم وجود دارد. گاهی کارشناسان ایرانی در زیستگاه‌های تغذیه‌ای، لاک پشت پوزه عقابی هم دیده‌اند.
گاهی هم لاک پشت‌های سبز برخلاف معمول برای تخمگذاری به سواحل شنی جنوب می‌آیند. این اتفاق به گفته او بین سال‌های ۸۱ و ۸۲ رصد شده است. به گفته مبارکی این چرخه همیشگی زیست لاک پشت‌ها است. لاک پشت‌ها همین که سر از تخم درمی آورند راه دریا می‌گیرند و به سمت زیستگاه‌های تغذیه می‌روند. بعد چندین متر دور‌تر از دریا توی ساحل، چاله‌ای در شن‌های محل تولدشان می‌کنند و تخمگذاری می‌کنند.
مرگ انسان نوشت
بسیاری از لاک پشت‌ها سالیان مدیدی است که به مرگ طبیعی نمی‌میرند. مرگ «انسان ساخت» اجازه نمی‌دهد دفتر زندگی بسیاری از آنها به مرگ طبیعی بسته شود. مبارکی توسعه مناطق ساحلی و ساخت و ساز در مناطق تخمگذاری آنها را یکی از علل اصلی مرگ این گونه می‌داند. او می‌گوید:«ساحل سازی‌ها بیش از هرچیزی باعث از بین رفتن گونه‌های لانه ساز می‌شوند.» او اسکله سازی‌ها، پالایشگاه‌ها و واحد‌های پتروشیمی، مجموعه‌های توریستی را باعث مرگ لاک پشت‌های بسیاری برمی شمرد و می‌گوید:«بلایی که سر هندورابی آوردند و هیچ‌کس هم ککش نگزید. مرگ بزرگترین جمعیت لاک پشتی کشور را با ساخت تأسیسات گردشگری رقم زدند.» او از این اتفاق به فاجعه یاد می‌کند.
او آب پاکی را روی دست همگان می‌ریزد و می‌گوید:«مهمترین سواحل میزبان لاک پشت‌ها در کشور از دست رفته‌اند.» لاوان یکی از این زیستگاه‌هاست. تخریب‌ها به زیستگاه‌های لانه‌سازی لاک پشت‌های پوزه عقابی محدود نمی‌شود. تخریب مناطق مرجانی، جلبک‌ها و علف‌های دریایی هم مرگ گونه‌های سبز را رقم می‌زند یا اگر خوش شانس باشند برای همیشه سواحل ایران را ترک می‌کنند. صیادان هم از جمله کسانی هستند که هماره لاک پشت‌های خلیج فارس را به تور مرگ گرفتار کرده‌اند. بسیاری از لاک پشت‌های ساحل دَرَک(اسم منطقه) سیستان و بلوچستان را تورهای مرگ صیادان صید می‌کند و آنها را به دَرَک واصل می‌کند.
به گفته مبارکی لنگر انداختن در سواحل مرجانی هم به قربانی شدن این گونه دریایی منجر می‌شود. رسوبگذاری‌ها در بستر دریا و عدم رشد مرجان‌ها و جلبک‌ها هم نقش ویژه در کاهش جمعیت لاک‌پشت‌های خلیج فارس دارد.
مواد شیمیایی هم سهمی ویژه در مرگ لاک پشت‌های دریایی دارند. مبارکی فاضلاب شهری و صنعتی، استفاده از سم برای ماهیگیری و پساب‌های نفتی و کشاورزی را هم در مرگ لاک پشت‌ها شریک می‌داند. تهدیدها به گفته او کریدور مهاجرتی لاک پشت‌ها را هم تهدید می‌کند. ساخت اسکله‌ها، زدن دایک‌ها و تردد قایق‌ها مسیر مهاجرتی آنها را بر هم می‌زند. بومی‌ها در برخی جزایر همچنان از تخم‌های لاک پشت‌ها تغذیه می‌کند. مبارکی می‌گوید: «در برخی نقاط حتی لاک پشت‌ها را هم می‌خورند.» او از این روند به برداشت مستقیم از گونه نام می‌برند.
صیادان هم دستشان به خون لاک پشت‌ها آلوده است. مبارکی صید جانبی لاک پشت‌هایی را که برای تنفس به سطح آب می‌آیند و در تور صیادان گرفتار می‌شوند از مرگ‌های تلخ می‌داند. او می‌گوید: «صیادان بسیاری برای جلوگیری از پاره شدن تورهایشان آنقدر با پارو به سر لاک پشت‌ها می‌زنند تا مرگ آنها را به لاک خود بکشد. صید ترال هم جمعیت این گونه را تهدید می‌کند.» گاهی قلاب ماهیگیری در دهان آنها گیر می‌کند و قلاب مرگ لاک پشت‌ها می‌شود. پروانه قایق هم به لاک پشت‌های سر راه می‌زند و سر و باله آنها را می‌بُرند.
تغییر جنسیت نوزاد لاک‌پشت با تغییر اقلیم!
هرچند این عوامل جمعیت لاک پشت‌ها را کاهش داده و بسیاری از سواحل ایران را برای لاک پشت‌های پوزه عقابی و سبز خطرناک کرده اما کابوس بزرگ از نگاه کارشناسان دریایی چیز دیگری است. تغییرات اقلیمی به گفته مبارکی لاک پشت‌های دریایی را وارد فاز خطرناک تری می‌کند. تغییرات اقلیم تنها زیستگاه‌های تغذیه‌ای را از جلبک، علف و مرجان خالی نمی‌کند. مبارکی می‌گوید: «دمای سواحل منجر به تغییر جنسیت نوزاد می‌شود.» به گفته مبارکی جنسیت در لاک پشت‌ها به صورت ژنتیکی تعیین نمی‌شود، چون کروموزوم جنسی ندارند. این دمای محیط است که جنسیت آنها را تعیین می‌کند. او می‌گوید: «افزایش دما باعث افزایش تعداد لاک پشت‌های ماده می‌شود.»
به گفته او مطالعات انجام شده در استرالیا نشان می‌دهد که تغییر اقلیم نسبت ماده‌های لاک پشت به نر را به ۹ به یک رسانده است؛ یعنی۹ ماده و یک نر. مبارکی این اتفاق را بهم خوردن تعادل جنسیتی در لاک پشت‌ها می‌داند و می‌گوید: «در این شرایط ما تعدادی لاک پشت داریم که وارد چرخه جفت‌گیری و تولید مثل نمی‌شوند.» تجرد قطعی لاک پشت‌ها تنها این گونه را تهدید نمی‌کند عدم افزایش و تولید مثل آنها، شرایط دریا را برای گونه‌های دیگر چون ماهیان، میگوها و... هم به خطر می‌اندازد.
- 18
- 2
